Ο ΛΑΟΣ ΔΕΝ ΞΕΧΝΑ, ΟΚ. ΑΛΛΑ ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ (ΚΕΝΤΡΟ)ΔΕΞΙΑ;

Ο λαός, λέει το σύνθημα, δεν ξεχνά τι σημαίνει δεξιά. Όπως όλα τα συνθήματα, έτσι κι αυτό είναι αστείο. Ο λαός ξεχνά και ξαναθυμάται κατά το συμφέρον του, και τη μανούβρα αυτή μπορεί να την κάνει και σε μετα-γνωσιακό επίπεδο: ξεχνά πως κάποτε ήξερε, ή θυμάται πως κάποτε ξέχασε, τι σημαίνει Δεξιά. Έτσι κάπως η ΝΔ ανακαλύπτει το αντιμνημόνιο που ξέχασε μετά το 2012 και η πρώτη φορά Αριστερά συγκυβερνά με Ανελ και κάνει (προσωρινά) υφυπουργό τον Πόρτα-Πόρτα.

Εντούτοις, ενόψει των εσωκομματικών εκλογών στη ΝΔ, με τον Καμμένο άλλη μια φορά κυβερνητικό εταίρο και την ΧΑ σταθερά τρίτο κόμμα (αν και ευτυχώς σε απόλυτους όρους η ψήφος της πέφτει) το σύνθημα είναι τουλάχιστον επίκαιρο αν εκφραστεί λίγο διαφορετικά. Κυρίως δε γίνεται επίκαιρο το τί σημαίνει κεντροδεξιά: ένα ερώτημα-δείγμα παρακμής από μόνο του, όπως και η συζήτηση περί κεντροαριστεράς που προηγήθηκε της τελικής διάλυσης του ΠαΣοΚ.

Προσωπικά δεν με ενδιαφέρει πώς ορίζουν την (κεντρο)δεξιά οι επίδοξοι ηγέτες της. Τα λόγια είναι τσάμπα εξάλλου, και όλοι έχουν κίνητρο να ανοιχτούν σε ένα πλατύ κοινό. Ούτε με ενδιαφέρει πώς την ορίζουν οι αντίπαλοί της. Με ενδιαφέρει μόνο το πώς καταλήγει κανείς να θεωρεί τον εαυτό του (κεντρο)δεξιό - ποιές αρχές, αξίες, μνήμες, συνθήκες διαβίωσης και παραστάσεις ωθούν κάποιον στο να ταυτιστεί με αυτή τη λέξη. Ευτυχώς υπάρχει τρόπος να το ελέγξουμε.

Τα στοιχεία μου εν προκειμένω προέρχονται από την Ευρωπαϊκή Έρευνα Αξιών του 2008 - την πιο πρόσφατη δυστυχώς. Περιμένω πώς και πώς την επόμενη έρευνα του 2017, στην οποία έμαθα με μεγάλη ανακούφιση ότι θα συμμετάσχει η Ελλάδα. Η σύγκριση των δύο ερευνών θα μας πει πιο πολλά για την κρίση, τα αίτια και τις επιπτώσεις της από δέκα διδακτορικά οικονομολόγων πάνω στο θέμα.

Το δείγμα της Έρευνας Αξιών είναι σταθμισμένο και αντιπροσωπευτικό: 1.208 Έλληνες άνω των 16 (η έρευνα περιλάμβανε γύρω στους 1.500 αλλά τόσοι απήντησαν στις ερωτήσεις που με απασχολούν - δείτε παρακάτω). Το ερωτηματολόγιο μπορείτε να το δείτε εδώ. Η πολιτική τοποθέτηση των ερωτηθέντων μετριέται σε κλίμακα από 1-10, όπου 1 είναι ο πιο αριστερός Έλληνας και 10 ο πιο δεξιός. Σε καμμία φάση της συνέντευξης δεν δίνεται ορισμός σε αυτές τις έννοιες. Πέρα από την ερώτηση περί πολιτικής τοποθέτησης, υπάρχουν και πολλές άλλες που εστιάζουν στις νοοτροπίες, αξίες και ιδανικά του συνεντευξιαζόμενου, αλλά και στην καταγωγή, την οικογενειακή και οικονομική κατάστασή του, και τη θέση του στην κοινωνία γενικότερα.

Η λογική είναι απλή: αν βρούμε τις νοοτροπίες, τις ιδέες και τα ιδανικά που τείνουν να ενστερνίζονται περισσότερο οι αυτοαποκαλούμενοι 'δεξιοί' από τους υπόλοιπους Έλληνες (και τα οποία τείνουν να ενστερνίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό όσο πιο 'δεξιοί' θεωρούν ότι είναι), τότε έχουμε στα χέρια μας έναν εμπειρικό ορισμό και της δεξιάς, και της 'κεντροδεξιάς.' Και επειδή αυτό που στην πραγματικότητα αναζητούμε είναι μια σειρά από στερεότυπα, σκέφτηκα να χρησιμοποιήσω μια απλή μέθοδο - decision trees. Ουσιαστικά, η μέθοδος αυτή επιτρέπει να δοκιμάσουμε πολλές τέτοιες νοοτροπίες, ιδέες και ιδανικά, μία-μία, για να βρούμε ποιές χωρίζουν πιο ξεκάθαρα τον Ελληνικό λαό σε 'δεξιούς' και 'αριστερούς'. Μόλις βρεθεί η καλύτερη διαχωριστική γραμμή, η διαδικασία επαναλαμβάνεται για κάθε ένα ξεχωριστά από τα δύο μέρη στα οποία χωρίστηκε ο πληθυσμός με όλες τις μεταβλητές που δοκιμάσαμε και νωρίτερα - και ούτω καθεξής, μέχρι να καταλήξουμε σε υπο-ομάδες που παραείναι μικρές για να διασπαστούν παραπάνω, επειδή τα επιμέρους μέρη δεν θα μπορούσαν να συγκριθούν μεταξύ τους με στατιστικά σημαντικό τρόπο.

Εφαρμόζοντας αυτή τη λογική πάνω στο πλήρες δείγμα της έρευνας, βλέπει κανείς ότι μερικές ερωτήσεις χωρίζουν το δείγμα με ξεκάθαρο τρόπο σε περισσότερο και λιγότερο δεξιούς. Σημειώνω με (+) τους παράγοντες που σχετίζονται με πιο 'δεξιά' άτομα, και με (-) αυτούς που σχετίζονται με πιο 'αριστερά' άτομα. Τα 'επίπεδα' που σημειώνω υποδηλώνουν πόσες φορές έχει υποδιαιρεθεί ο πληθυσμός όταν εμφανίζεται για πρώτη φορά ως σημαντική διαχωριστική γραμμή μια μεταβλητή.

• Επίπεδο πρώτο: πόσο εμπιστεύεται κανείς την Εκκλησία ως θεσμό (+); 
• Επίπεδο δεύτερο: Πόση εμπιστοσύνη έχει στους δημοσίους υπαλλήλους (-) Έχει ποτέ συμματάσχει σε διαδήλωση (-); Πόση εμπιστοσύνη έχει στα εργατικά σωματεία και τους συνδικαλιστές (-); 
• Επίπεδο τρίτο: Θεωρεί αποδεκτή την έκτρωση για μια ανύπαντρη γυναίκα (-); Θεωρεί αποδεκτή συμπεριφορά το περιστασιακό σεξ με αγνώστους (-);  Θεωρεί ανεπιθύμητους ως γείτονες τους Ρομά (+); Θεωρεί επικίνδυνο το να επεμβαίνει ο άνθρωπος στο φυσικό του περιβάλλον (+); θεωρεί σημαντικό η δουλειά του να τον φέρνει σε επαφή με (ενδιαφέροντες) ανθρώπους (-); θεωρεί ότι είναι δουλειά των ιδιωτών ή του κράτους να φροντίζουν τους πιο αδύναμους; (-)

Δοκίμασα, βέβαια πολλές ακόμη ερωτήσεις που δεν αποδείχθηκαν καλές στο να ξεχωρίζουν τον πληθυσμό σε 'δεξιούς' και 'αριστερούς.' Δεν τις παραθέτω εδώ για λόγους συντομίας, αλλά περιλάμβαναν και πολλές δημογραφικού χαρακτήρα μεταβλητές όπως ηλικία, φύλο, οικογενειακό εισόδημα, καταγωγή και λοιπά. Θα προσέξετε ότι η ανάλυσή μου δεν εξετάζει την επίδραση των διαφόρων μεταβλητών ταυτόχρονα - δεν υπάρχουν controls. Οπότε δεν απαντά στο ερώτημα 'ποιές επιρροές κάνουν έναν Έλληνα δεξιό/αριστερό;' - μόνο στο ερώτημα 'τι σημαίνει στο μυαλό του Έλληνα δεξιά/αριστερά;'

Μιλήσαμε λοιπόν για το πλήρες δείγμα. Όμως και η αριστερά έχει τη 'δεξιότερη' μεριά της, και η δεξιά επίσης έχει την, αχέμ, 'δεξιότερη' μεριά της. Τι σημαίνει 'δεξιά' σε αυτό το πλαίσιο; Για να το εξηγήσουμε αυτό επαναλαμβάνουμε την ίδια ακριβώς ανάλυση, ξεχωριστά για 'δεξιούς' (6-10 στην κλίμακα αριστερά-δεξιά) και για 'αριστερούς' (1-5).

Για τους αριστερούς τα πράγματα έχουν ως εξής (τα θετικά πρόσημα υποδεικνύουν παράγοντες που σχετίζονται με την κεντροαριστερά):

• Επίπεδο πρώτο: πόσο εμπιστεύεται κανείς την Εκκλησία ως θεσμό (+); 
• Επίπεδο δεύτερο: πόσο σημαντικό μέρος της ζωής του είναι η πολιτική; (+) πόσο θεμιτό θεωρεί το να παίρνει κανείς επιδόματα πρόνοιας τα οποία τυπικά δεν δικαιούται; (-) πόσο σημαντικό θεωρεί ότι είναι για την υγεία ενός γάμου το να έχει το ζευγάρι ένα καλό σπίτι; (+); πόσο σημαντικό θεωρεί για τη ζωή του το να έχει άφθονο ελεύθερο χρόνο; (+); 
• Επίπεδο τρίτο: Θεωρεί αποδεκτή την έκτρωση για μια ανύπαντρη γυναίκα (-); πόση εμπιστοσύνη έχει στις ένοπλες δυνάμεις (+); θεωρεί σημαντικό για την υγεία ενός γάμου να έχουν οι δύο σύντροφοι ίδιες θρησκευτικές πεποιθήσεις; (+)

Για τους δεξιούς τα πράγματα έχουν ως εξής. Όπως πάντα τα θετικά πρόσημα υποδεικύουν παράγοντες που σχετίζονται με τη δεξιά, εν προκειμένω με τους αυτοχαρακτηριζόμενους ως πολύ δεξιούς ή και ακροδεξιούς. Άρα τα αρνητικά πρόσημα υποδηλώνουν συσχετισμό με την κεντροδεξιά:

• Επίπεδο πρώτο: πόσο σημαντικό θεωρεί ότι είναι για την υγεία ενός γάμου το να ζει το ζευγάρι ξεχωριστά από τους γονείς των δύο συντρόφων; (-)
• Επίπεδο δεύτερο: όταν τον ρωτάς αν η συντήρηση των φτωχότερων είναι καθήκον των ιδιωτών ή του κράτους, και όταν τον ρωτάς αν ο άνθρωπος έχει δικαίωμα να διαχειρίζεται τη φύση όπως νομίζει, απαντά με απόλυτο τρόπο (σίγουρα ναι ή σίγουρα όχι;) (+)
• Επίπεδο τρίτο: θεωρεί με απόλυτη βεβαιότητα ότι οι άντρες πρέπει να κάνουν παιδιά για να ολοκληρωθούν σαν άτομα; (+)

[Το γράφημα μου βγήκε λίγο λάθος - το διορθώνω σύντομα]

Συμπέρασμα - το 2008, οι Έλληνες θεωρούσαν 'δεξιά' μια θρησκευόμενη, κοινωνικά συντηρητική μερίδα του πληθυσμού που έβλεπε ως απειλές προς τον τρόπο ζωής της μια σειρά από επιστημονικές, κοινωνικές και γεωπολιτικές εξελίξεις και προέβαλλε ως αξία την άμυνα ενάντια σε αυτές. Η 'δεξιά' στο μυαλό του μέσου Έλληνα έβλεπε κάποιους συνανθρώπους ως ανεπιθύμητους, έβλεπε με δυσπιστία το συνδικαλισμό, τον ακτιβισμό , και είχε επιφυλάξεις απέναντι στο κοινωνικό κράτος και την πρόοδο της επιστήμης. Έβλεπε δε τη δουλειά πολύ περισσότερο ως μέσο βιοπορισμού και λιγότερο ως χώρο έκφρασης ή αυτοπραγμάτωσης.

Με βάση την ίδια λογική, οι δεξιότεροι Έλληνες θεωρούσαν 'Κεντροδεξιά' το κομμάτι της δεξιάς που φοβόταν τους δογματισμούς σε περίπλοκα ζητήματα, και έδειχνε ανοχή σε όσους αμφισβητούσαν τις δομές και αξίες της παραδοσιακής (εκτεταμένης;) οικογένειας.

Οι αριστερότεροι Έλληνες από την άλλη θεωρούσαν 'κεντροαριστερά' το κομμάτι της αριστεράς που ήταν θρησκευόμενο ή θεωρούσε την εκκλησία σημαντικό θεσμό, δεν εξέφραζε αντιμιλιταριστικές θέσεις, είχε μεσοαστικές αξιώσεις (οικονομική άνεση, πολιτική έκφραση και ελεύθερο χρόνο), και επιπλέον το ενοχλούσε η σπατάλη στις κοινωνικές δαπάνες.

Πού να είναι άραγε τώρα όλοι αυτοί οι κεντροαριστεροί και κεντροδεξιοί; Η πρώτη μου αντίδραση είναι ότι οι κεντροαριστεροί του 2008, με τις μεσοαστικές και (γιατί όχι;) υλιστικές αξίες τους, πρέπει να τσαλακώθηκαν περισσότερο από όλη την υπόλοιπη χώρα την εποχή της κρίσης και να εκφράζονται πλέον εντελώς διαφορετικά - ο χώρος τους δεν υπάρχει. Οι κεντροδεξιοί του 2008, από την άλλη, έχουν ελαφρύ ιδεολογικό στίγμα και θα μπορούσαν πλέον να ψηφίζουν ό,τιδήποτε.

Μια τελευταία σημείωση: Το 2008, από τους ερωτηθέντες που δέχτηκαν να πουν πού τοποθετούνται στην κλίμακα δεξιά-αριστερά, το 61% ήταν από κεντροαριστεροί (5) ως @conclavios (1). Το 20% προτίμησε να μην απαντήσει. Το 'κέντρο' (5-6) συγκέντρωνε το 40% της ψήφου, ανώ τα άκρα (1-2 και 9-10) το 18%.