WE NEED TO TALK ABOUT GREEK PRIVATE EDUCATION

In the early years of the Greek crisis, I used to feel a stirring of guilty pleasure when foreign media were forced to take deep dives into Greek politics. I would imagine young journos doing their meticulous research with a smug look on their faces and then suddenly being hit with a depressing realisation: "wow, this story goes so deep and so far back; I don't know who to trust; and every policy decision past or present hurts someone! - is that how it feels to be Greek?"

I rarely feel this way anymore, but the Economist's recent piece on Greek private education brought it all back for a moment.

VAT on Private Education: the story so far

As readers may know, in the aftermath of its capitulation in July and as details of the Third Memorandum were being ironed out with the Troika Institutions Quadriga, the Greek government found itself looking for alternatives to a VAT hike on beef. This idea, nominally popular with creditors, had run into stiff opposition within the ruling party, and speculation persists that pressure was being applied on the government by the French, eager to protect their beef exports (context here and here).

The Greek counter-proposal was to raise VAT on private education to an eye-watering 23%, and the story offered to the electorate at the time - that this was a specific demand from Greece's creditors - turned out to be a lie. On 'discovering' this in September, Syriza (now campaigning for re-election) pledged to reverse the measure if re-elected. However, on returning to power, they found little to offer the creditors in return and mooted a counterproposal for a three-tier VAT regime (0% for primary and pre-primary, 6% for vocational and cramming schools and 13% for private secondary schools). Unfortunately, the three-tier proposal was illegal. The VAT Directive lists services to which a two-or three-tier VAT regime may apply but this does not include education (for the entire context, read Articles 98, 132-133 and Annex III here). Effectively, the Greek government has only ever had a choice between applying a full VAT rate or a zero VAT rate to all private education.

With opposition to the VAT hike growing, and a number of private schools already in significant difficulty as a result, the Greek government will now, perhaps more appropriately, raise equivalent from gambling instead. Turns out the owners of newly-privatised OPAP aren't as good at lobbying as private schools, or maybe they did their lobbying too early.

Unfortunately, too little actual evidence was used in debating this issue; which is a shame because the facts on the ground tell us a fascinating (and often tragic) story about Greek society and how it's coping with the crisis.

An objection in principle

Before I go into the statistics, I need to clarify one thing: I believe that true education should not be taxed, and definitely shouldn't be subject to VAT of all taxes. Education, whether private or public, is not consumption; it is an investment. The time to tax is is when the human capital it creates starts generating income. There is a significant debate about how good the returns on investment in education are and whether any of the mechanisms that we assume produce its returns actually work (see this gem from Pseudoerasmus for example), but there is no doubting the purpose of most such spending; it is an investment in human capital.

I say most because not all spending with education providers purchases education as such. Parents may eg pay a premium for kids to be looked after a little while longer while they're at work. This extra schooling might build no human capital, but instead simply buy employers and employees additional flexibility. Rich parents might pay for access to a social elite - an investment in social capital but also (in less meritocratic societies) in future economic rents - which many libertarians would happily agree should be taxed. Parents afraid of the stiff competition their kids will face in getting into university or finding a job market may be paying for teaching-to-the-test even though they know it does not build human capital; as a kind of insurance for their children.

How education spending should be taxed or subsidised, whether it is investment or consumption, and whether it ought to be promoted or suppressed through better co-ordination really depends on these questions. It is perhaps natural for the ideological Left (whatever's left of it in Syriza) to despise private provision of a public good. However it's also worth bearing in mind a historical irony: in Greece's modern history, the expulson and, later, exclusion of teachers with open communist sympathies from public schools contributed strongly to building the supply of private tuition; this may also help explain its ability to specialise in serving lower-income groups.

How many Greek households use private education anyway?

The obvious starting point is the actual share of pupils enrolled in private education. 'Private education' is a very wide term, so it helps to speak more precisely by level of education, and to distinguish between provision in private schools and tuition in private institutions such as frontistiria, or by private tutors. Each of these sectors is a whole different kettle of fish, and taxability varies. Private one-on-one tutoring in particular can go underground in the blink of an eye - good luck collecting VAT on that.

About 7% of Greek pre-primary and primary school pupils go to private schools (see p 416 here or raw data here). The percentage falls as children grow, from 5% in lower secondary (gymnasio) to 4% in upper secondary (lykeio). By most countries' standards this is actually a small share of the population - only three OECD countries have (marginally) less privatised education systems. On last count (2012) there were ca 75,500 pupils in Greek private schools excluding nurseries and pre-schools (on which more details will follow), and an additional 11,500 in the latter.

Not only is the Greek private school population small in relative terms, it's also not growing; in fact (again, excluding nurseries) it peaked in 2003 and has fallen relatively consistently over the years, both in absolute numbers and as a share of the pupil population. Demand for upper secondary schools is positively falling in the long term. Overall, the private school population was down 12% from its peak even in 2007, and down 18% in 2012. This suggests to me that, all other arguments aside, private school fees make for a rather poor tax base, unless they are somehow a fantastic proxy for undeclared income (which I expect they are not).

But schools are not the only kind of private education out there. Private foreign language tuition is common. Over half a million Greek children were enrolled in 6,500 language schools as of 2013 - roughly one in three Greek children in education of any kind.

Then there is private tuition across a range of academic subjects, whether remedial or as a top-up for students cramming ahead of their final exams. PISA findings reveal that the majority of Greek secondary school pupils attended private lessons outside school in 2012 - 56% in the case of mathematics, though fewer when it came to other subjects. That might sound like a lot but the equivalent figure was 74% in 2009 and 2006; clearly parents cut down during the crisis. Possibly because of this, the overlap between different kinds of private lessons isn't as big as one might think. If you can get hold of the raw PISA 2012 data (I did) you can combine these figures to reveal that 72% of Greek high school kids had private lessons of some kind or other in 2012.

Shockingly, this included 69% of Greek kids in single-parent households. This is shocking because half of all single-parent households in Greece were, by that time, struggling to afford food. Let me repeat this in case it did not penetrate; in 2012 a good percentage of Greek single parents (38%, if you assume single parents have on average as many kids as two-parent households) were to some extent willing to prioritise paying for private lessons over food. One does not do this sort of thing on a whim; these people were no doubt convinced that private lessons were crucial if their children were to have any hope of getting out of poverty.

What about primary education?

There is one type of private education that is in particular demand among Greece's lower middle class: private nurseries, primary schools and pre-schools. As already demonstrated, the percentage of pre-primary school children going to private institutions doubled during the peak of the crisis (2011-12). As early as 2010, spending on primary and pre-primary education was already shooting up among the top 20% highest-earning households.

This is due to a combination of push and pull factors. The crisis forced more Greek women to become economically active, most of them working part time or only occasionally (on which much more detail here). This added, over exactly the years of the pre-primary boom, between 3 and 4 hours of childcare per week for the average household. This increase did not come from existing users taking on more hours, but from more families leaving their kids (especially those under 3) with nurseries. An even more important factor was the pilot operation of 801 all-day schools (see p 40 here) supported by EU structural funds. The pilot was meant to have a demonstration effect, with the Greek government taking over the cost of the scheme once it was convinced of its practicability and benefits. It did not, and the private primary education boom proved to be short-lived - in fact since 2012 the numbers have been slowly reverting back to normal as fewer and fewer people can afford nurseries, or alternatively fewer women can find part-time work.

Is it true that private schooling makes up for failings in the educational system?

There are two ways to approach this question. One is a matter of efficiency, as assessed by Koutsampelas (2015). I cite this study with apologies to the authors, who clearly are still working on the paper and don't want it used as is by other researchers until it has been finalised. They find [...] household willingness to pay €2,182 (annually, in 2009 prices) in 2009 and 2,517 (annually, in 2013 prices) in 2013 per school-age child for substituting state for private education. The corresponding figures for government cost per school-age child is €4,33915 and€ 3,70716 or 2009 and 2013 respectively, suggesting that from the consumers’ point of view the public provision of education in Greece might be inefficient.

You can check Koutsampelas' sums here. If you combine Eurostat's data with the OECD's figures on pupil numbers, the result is ca EUR3600 per pupil for primary and pre-primary and EUR4400 per pupil for secondary school as of 2012. Of course these figures are down from a peak of EUR4100 and EUR5600 respectively in 2009 and, assuming no change in pupil numbers in 2013, they would be 3300 and 3900 respectively.

The second way is to ask whether private school pupils do better than their state-educated peers, and why. The OECD's PISA assessment finds a persistent, statistically significant difference across all areas, with private schools performing better. However, the PISA 2009 assessment also found that, once the effects of pupils' social backgrounds, school independence and competition for pupils are taken into account, private school pupils actually do marginally worse. Adding 'independence' to the mix is not trivial though. Greek schools have probably the least discretion in deciding on their own curricula in the developed world (see IV.4.2. here).

Then there is the question of whether private out-of-school tuition makes up for failings of public schools specifically as opposed to those of the educational system. The answer is likely to be no. Going back to the PISA 2012 data, you can see that pupils in private schools still use private tutoring as much as public school students. When it comes to non-traditional subjects (ie not language, science or mathematics) they arguably use more private tuition.

UPDATE 15/11: PISA 2012 included three trick questions, in which pupils were invited to rate their familiarity with the made-up concepts of "proper numbers"; "declarative functions"; and "subjunctive scaling." Only ca. 3% of Greek pupils claimed to understand all three concepts well, but about 37% claimed at least some familiarity with all of them. This isn't bad by international standards. However, what is really interesting is the correlation between such 'overclaiming' and out-of-school tuition. Greek pupils that received out-of-school tuition in mathematics in 2012 were significantly more likely to over-claim (ca a quarter of a s.d.), and pupils that received 6 hours of out-of-school tuition per week or more were even more so - a full s.d above average. It could be reflex: when taught to the test, a pupil knows it's best to try some answer and show familiarity than none at all. It could be psychological pressure; a child taught on the insistence of parents may be eager to please. Or it could be confusion: a child desperate to keep track of new concepts may genuinely feel one is vaguely familiar, even if it is not.




Do poorer Greeks use private education?

The latest data we have suggest that, in 2010, and among Greek two-parent families with children, education made up ca. 5% of consumption spending. Among single parents, this went up to 10%. This generally includes all spending on education; books tend to be free but a wide range of accessories are not. Even so, private schools and tutoring are likely the major driver.

Eurostat doesn't break these figures up by income bracket and household composition at once, but there is a breakdown by income quintiles across the whole population here. This suggests that the top 20% of households by income spent 2.3 times as much on education as the bottom 20% in 2010 - but the differences are greatest for pre-primary and primary education, where the top 20% spent 6x as much. So we know that private education spending is skewed towards higher incomes - but is it the top end of the distribution driving this or the bottom end?

PISA confirms that private schooling in Greece is skewed towards higher incomes - more so than other countries, but suggests that this is mostly due to the exclusion of the very poor, not exclusivity to the privileged (see fig. 2.1 and 4.2 here). Private lessons and cram schools are, as we saw, widely used by lower income families and even charitable shadow education is becoming increasingly common. But again this is a story of the very poor missing out on a near-necessity, not the well-off enjoying a luxury: on PISA's standardised socio-economic status index non-users score a very significant 0.4 of a standard deviation lower than users.*

It's worth noting that Greek society is changing rapidly during the crisis. The findings of Koutsampelas (2015) suggests that Greek state schools are now receiving an influx of children from newly-poor, once middle-class families. This group dominates the flow out of private education to such an extent that the progressiveness of public education spending has actually increased during the crisis even though the class composition of state schools has widened to include better-off people.
The downside of this is that the government has rarely been able to budget for the increased demand for public schooling, leading to widespread teacher shortages and putting the Greek education budget under further pressure.

Epilogue

In Greece, attendance of private schools is rare, and falling. In fact, the crisis has pushed previously middle-class families into state education, leading to mass teacher shortages. Use of private daycare is more common and an important, if dysfunctional, contributor to labour market flexibility. But private lessons, cram schools and tutoring are extremely common, even though they too have taken a hit during the crisis. There is no suggestion that private tutoring in Greece is economically efficient; it is a bad, path-dependent solution to a poor education system. Because of this function, it's also a desperate necessity. Private schooling, on the other hand, is efficient up to a point; it does not make up for failings in public schools as such, simply for the lack of school autonomy and choice in the educational system as a whole.

The cases of private nurseries and of single parents using private tuition make me think of all the times critics have told me to put 'people over numbers' and check my figures against their (sometimes atypical, and almost always second-hand) slice-of-life anecdotes. The numbers are people, guys. The numbers are always people. Telling their story well is the same art as that of putting a tearful first-hand account into context. And if you can't be bothered to do the one, you probably can't do the other correctly either.


* [Bear in mind, PISA's index is a composite, and uses posessions, immigrant status, parents' jobs and parents' education to create a status proxy; this means it is not as variable as family income - if neither parent has become unemployed it is likely that a child's PISA status will not have changed throughout the crisis.]


PS: What if private schools do not confer an advantage after accounting for socio-economic status?

I can't know without running the OECD's regression whether school independence makes more of a difference ot the private/public performance gap than socio-economic status. But what if its impact turns out to be negligible? What would that mean? I have three pet theories.

1. Some of the Greek private school system may not be in the business of producing 'education'. It may be efficient in terms of meeting parents' actual requirements, which may not match a reasonable person's idea of 'good education.' Parents may be willing to spend money in order to ensure their kids are supervised while they work long hours; or are allowed to coast or get away with poor conduct; or are spared from mixing with 'the wrong sort' or have a chance to make their way into the elite.

2. Demand for private schooling could be compensating specifically, but inefficiently, for the lack of independence and competition among state schools. Parents may be willing to pay for a more tailored curriculum, or for non-mainstream teaching methods. This tailoring, however, may be inefficient because of Greece's fragmented geography and relative scarcity of children - which means that parents can rarely find exactly the 'alternative' education they need, and the schools may themselves struggle to find the specialist labour that they need. In other cases, parents with a demand for tailored schooling may genuinely want a good education but have preferences as to what this entails that don't prioritise academic achievement (eg they might want an education that provides religious indoctrination; or an environment that nurtures creativity).

3. Greek private schools may, by virtue of being private, have access to inferior inputs. If people who train as teachers in Greece value secure jobs more than marginal differences in pay and are willing to wait and/or relocate to get such jobs, they might prefer to pass up offers from private schools, especially if they are highly qualified on paper. Similarly, people moving into teaching (or a specific kind of teaching) after switching careers out of necessity may also be more likely to go into private schools for similar reasons. Parental effort is also an input. Parents who opt for private schooling because it helps them trade off money for working time may have less time to devote to supervising or encouraging learning.

Whither Syriza’s Wealth Tax?

Lost amidst the tumultuous coverage of Eurogroup meetings, negotiations, leaked documents and denials, the new Greek government’s plans for tax reform are slowly taking shape and are due to be announced in the early summer of 2015. One flagship fiscal policy, announced as far back as the Thessaloniki programme, is a wealth tax. We don't know much about it, but we do know that a) it will replace ENFIA b) it will not apply to primary residences c) it is likely to be levied almost exclusively against property, although other assets might follow d) it will most likely be a net wealth tax, i.e. levied against people's equity in their belongings.

This won’t be the first attempt by Greek governments to tax wealth of course  - the hated ENFIA may have actually hastened the downfall of the previous government, prompting the kind of people that core Syriza voters had once derided as ‘νοικοκυραίοι’ to join them in the party’s ranks.

Ironically, no more than a year ago, the Bundesbank itself proposed a wealth tax (as a one-off, high impact measure) for troubled Eurozone countries. The IMF also considered a recurring wealth tax (see pg 39 here), again only to suggest that one-off levies on wealth might work better. Cyprus, of course, got a brief taste of this medicine before moving on to a more traditional depositor bail-in. 

Towards a new Wealth Tax: Taking stock

According to the ECB’s Household Consumption and Finances Survey, it took a net 331,800 in assets to put a Greek household in the top 10% of the wealth distribution (see Table A2 here) in 2009. While the threshold must have fallen very significantly since then, some of the fall in e.g. property wealth should be reversed when the economy begins to recover. So, without access to more recent figures, I will assume that it would take a threshold of EUR300,000 to capture the top 10% of Greek households by wealth. Not a bad place to start counting ‘the rich’ if you’re looking to balance left-wing legitimacy with a decent revenue, and also a number often referred to in the past as Syriza's threshold for wealth taxation.

Next is the question of how much wealth these people have. The ECB’s 2009 figures aren’t much help here, but Credit Suisse’s 2014 estimate of D10 wealth in Greece (which allows for a fat tail uncaptured by surveys) is at 56% of ca. $1 trillion, nearly half of which is in turn owned by the top 1% (pp. 125-6 here). The tax base potentially covered by our wealth tax system is therefore around EUR494 billion gross in today’s rates, or EUR462 billion net (assuming the top 10%’s ratio of gross to net wealth has not changed since 2009). 

[Note: I started writing this post in January; 'today's rates' unfortunately refer to late January]

This is the top line and it’s huge. Like an entrepreneur mulling over their business plan, the new Greek government might be tempted to think – if we can get just a little bit of that…

Well we can get a little. We know because others have tried for years. Wealth taxes are far from new, but were a dying breed in the run-up to the crisis, with more and more OECD countries abandoning them from the mid-90s onwards. Here's why.

No miracles

First, even when the tax base is wealth, taxes are paid out of income, and wealth taxes are thus constrained to some extent by the income of the wealthy. In some parts of the world (well, Germany) there is even a legal precedent of courts capping wealth tax as a share of actual income. In this context, the main function of wealth taxes is to marginally improve the fit between households’ tax liabilities and their tax-paying capacity, often by using wealth as a proxy for undeclared income. In countries like Greece, where high earners are notorious for tax avoidance, the appeal is undeniable. But large numbers of households, especially olders ones, can be asset-rich (or asset-comfortable) and cash-poor. A tragic example was one of the high-profile Greek suicides of 2012, a carer who twice insisted in his suicide note that he had ‘ample wealth, but no cash.’

Second, it's hard to pin down accurate valuations of wealth. Assets acquired in the (often remote) past may have appreciated enormously in value but, in the absence of a market sale, never been revalued accordingly. Taxpayers have no incentive to obtain independent valuations, especially under a wealth tax regime, But even if they wanted to obtain one, this will not always be possible since most of the assets that constitute wealth are highly illiquid and non-standardised. To name one example, the Spanish wealth tax system was known to consistently under-value property prices by around 70%.

Third, wealth taxes distort markets in significant ways as taxpayers seek to minimise liabilities; taxpayers can sell property and rent it back, lease yachts instead of owning outright, use equity release schemes to reduce their net equity in properties, and, of course, move their deposits (if counted as wealth) to another country.  This last option makes it hard for countries like Greece to levy any taxes on deposits unless they have the option of also implementing capital controls. I, for one, see no coincidence in the fact that Greek deposit flight accelerated following a series of news stories in January and early February claiming that Syriza was planning to tax deposits. While I cannot vouch for the quality of the sources cited by the press at the time, this plan chimed with a set of 2013 proposals made by one E. Tsakalotos, better known today as our Much More Agreeable Lead Negotiator with the Troika Institutions.

Finally, wealth taxes cost a lot to administer; they require a lot of high-quality information to run, when most states struggle to get even the basics right. Greece is struggling to get a register of property ownership together, let alone take stock of other assets.

So how much could we raise?

The tax yield from such exercises has varied across countries but as a rule it has been surprisingly small.  In Sweden, with a hundred years’ experience of wealth taxation and a vastly different tax culture to Greece’s, the wealth tax never raised more than 0.4% of GDP before being abolished. In France, it never raised more than 0.25% of GDP and in Spain it never raised more than 0.22% in recent history. The European Commission’s recent review of international wealth taxation found that revenues from net wealth taxes throughout Europe didn’t seem to exceed 0.5% of GDP in any country – about EUR1bn if applied to Greece. Historically, only small and very wealthy countries able to exercise capital controls seem to have achieved more – Switzerland probably owns the record at about 3.5% of GDP.

These examples are not entirely typical of what the Greek government could expect. Wealth taxes in other EU countries have generally focused on a narrower share of the population than the Greek government envisages and none have been implemented in the kind of struggle for survival the Greek government finds itself in. When the IMF used ECB data to calculate what might be raised on a recurring basis from a tax on the top 10%, they arrived at an estimate of around 1% of GDP across the EU (see pg 39 here). The closest equivalent to Greece might still turn out to be the case of Iceland, which reintroduced a net wealth tax in 2010, and originally set it to sunset out in 2014. We know exactly how much this raised – ca 0.9% to 1% of GDP in 2013 and 2014, despite the added support of capital controls.

That's the top-down approach. But a bottom-up estimate is also possible. My guess is that the pain threshold for such a tax is to cause taxpayers to pay as much as they would do if they had declared all income, but also not sell assets or eat into deposits, and also maintain their target ratio of liquid assets to income. If anyone is willing to try the math on this one, please leave a comment.

It’s hard to get to the liquid assets or the undeclared income of the top wealth decile in Greece, but extrapolating from the ECB’s figures for the four quartiles of the distribution back in 2009, I believe that their liquid assets might be around 3 times the group’s quarterly permanent household income (see Table 2 here for the data underlying my extrapolation). Additionally, we have estimates of unreported income by wealth quantiles from the groundbreaking work of Artavanis et al, who find that the top 10% by wealth under-report their income by ca. 50% (see Fig 1 here). That unreported income would also be part of the final tax base.

And how much would all of that that be?  Well even assuming the top 10% by wealth are also the top 10% by income (which they are definitely not) their liquid assets would not exceed 19% of Greece’s total annual household income, or ca. EUR42bn on 2013 figures, and their annual undeclared income would be around EUR28bn.

If pressed, I would say that an annual yield double that of the ENFIA income would be the best-case scenario in the medium-term, and on a very favourable set of assumptions. On balance, the risks are weighed to the downside, suggesting the wealth tax would have to be broadened, meeting fierce resistance along the way. But seriously, that's just me sticking my finger in the air. If you're willing to do the math, get in touch. 

---

[1] Unlike other estimates, I am tempted to use the 2009 ratios from the ECB household consumption and wealth study, because I suspect wealthier households really do target liquid assets as a share of their annual income.

On Greek working hours and structural reforms

Did you know who the hardest-working Europeans are? Go on, guess. It's the Greeks. Crazy right? Don't you feel bad for thinking they were lazy until now?

Three times already I've looked into this subject (here and here and here), and three times the story has turned out to be fatally flawed; yet with each year's 'Weekly Hours Worked' release from Eurostat a new batch of clickbait articles pop up tantalising the few people left who haven't yet been exposed to this supposed mythbuster with some variation of 'you'll never guess who the hardest-working Europeans are!'

If you feel vindicated by such articles against unfair stereotypes of supposedly lazy Greeks, I can't blame you. A proper look at (appropriate) data confirms that we are not lazy. But if you actually take these articles at face value, you have been woefully misled. You've also missed out on an opportunity to understand the Greek labour market in more detail. The only lazy people here are content mills like Statista.

The latest iteration - 2013 working hours and the Independent

This time, the story made it into the Independent, after trickling down from other outlets (see here and the original, here), until the Greek edition of Vice ended up covering the story under the headline 'should we be proud that Greeks work the longest hours in Europe?' The Vice_Gr story featured an interview with one Mr. Poupkos, Youth Secretary of the Greek tertiary Union, who is actually not an entirely unreasonable guy - however, on this occasion his commentary focused on curbing illegal overtime and unpaid work; reading the stats and the interview together, one might be excused for thinking that the reason Greeks work so much more than other Europeans is because of unscrupulous bosses (of which, I do not dispute, we have no shortage).

In fact, the truth is very, very different. Comparing like for like, Greeks don't work insane hours at all. But the Greek labour market itself is deeply, structurally unhealthy - and the whopping working hours total is merely a statistical artifact of its structural defects. To understand why this is, you have to understand what figures these publications are quoting, how they compare across countries, and what drives them.

About the hours worked data

The comparative figures on hours worked in Europe come from three sets of publications - actual hours worked in main job; usual hours worked in main job, and actual hours worked in second job. In theory, usual hours for second jobs should be reported somewhere but I've struggled to locate them.

All three of these datasets are compiled by Eurostat on the basis of the Labour Force Survey, which is carried out across the EU, and you can see in minute detail how these were defined up to 2013 here. LFS is the same survey we rely on for employment and unemployment figures, and is carried out pretty uniformly across the EU member states. If you see anyone referring to OECD hours worked figures, like Statista does, note that these too are sourced from the LFS when it comes to EU countries. For non-EU countries, the data sources can vary, and the implications of such variation can be very significant, so country figures are not comparable (as the OECD duly points out). For some reason, Statista's figures seem to be aligned to 'usual' as opposed to 'actual' hours worked,  even though they cite 'actual' hours worked data as the source. The effect is to slightly overestimate the actual time worked by Greek employees - citing 42 hours per week in people's first jobs, as opposed to the 'actual' figure of 40.3. Adding people with second jobs yields an 'actual' figure of 41.2 hours a week (see here).

These hours are self-reported by individual respondents -not employers, as the LFS is a household survey. They include overtime but not lunch breaks or travel to and from work. They are not unduly seasonal, as they incorporate four quarterly measurements, with multiple survey waves per quarter.

Comparing like with like

Whole-labour-force figures like the ones published by Statista are very crude: they lump every working person together, add up their hours and divide by the number of people. So unless the economies being compared are very similar, these sorts of comparisons end up not comparing like for like. Full-time workers work longer hours than part-time workers. Men work longer hours than women. The self-employed work longer hours than employees, particularly if they own businesses of their own.

When you do compare like for like the differences don't look so huge anymore. The Greeks who genuinely work longer hours than their Eurozone counterparts are everyone with a second job (by a long stretch), and people who work part-time for a family business. Additionally, male part-time employees and part-time own account workers work longer hours than their German counterparts, though not their Eurozone counterparts.

So the contribution of unscrupulous bosses to hours worked in Greece is very limited, and the bosses in question are most likely to be business owners employing their own families, employers of second-jobbers (who are, presumably neutral with regards to whether their employees have another job but prefer more qualified candidates), and employers unable to offer their staff full hours, who end up employing people part-time when everyone would prefer a full-time arrangement.

Using usual v. actual hours worked where possible doesn't change the big picture, although it does tend to amplify the differences between Greece and other countries.

Note that the discrepancy that is so obvious when one looks at hours worked carries over to other areas of work that are far less documented - holidays, sick leave, retirement age, the lot. The self-employed and family workers, for instance, take fewer days off and retire later, if at all. 

A structural issue

So what accounts for the huge discrepancy in total hours worked, if not unscrupulous employers or workaholic Greeks? The structure of the labour market, that's what.

Simply put, Greece has fewer part-time employees* (less than half the EU average despite an upward trend); fewer economically active women (a participation rate ca. 12% lower than the EU average); more self-employed people (including the 25.4% of our workforce who are own-account workers, v. 10.8% EU-wide and the 6.6% who are employers, v. 4.3% EU wide); more contributing family workers (three times the EU average); but not more people with second jobs - in fact, the share of employed people with second jobs (deduced from here and here) peaked at 3.4% in 2009, 10% lower than the EU average, then fell to 1.8%, or less than half the EU average, by 2013; as might be expected when jobs are in short supply.

So the question of 'why do Greeks work so many hours', put in its proper context, becomes one of why we have so many unproductive family businesses, why there are so many own-account workers in our workforce, why our workplaces find it so hard to accommodate part-time workers, and why we can't get more women into the labour market. Not all of these are necessarily problems, but they are structural characteristics of the Greek economy. Changing them requires that magical catch-all phrase, 'structural reforms.'

* Note that LFS definitions of part-time employment differ among member states. 

What about productivity?

The usual counterarguments offered to the kinds of crude working hours  statistics provided by the Indepedent are a) yes, but productivity is lower b) yes but it is possible to spend hours at work without doing much c) yes but it's possible to work very hard producing products/services that no-one wants. All three are roughly, though not exactly, equivalent, and all three generally lead back to the structural questions raised above.

Since these objections are prompted by a discussion of hours worked, the obvious point of departure in comparisons of productivity is output per hour worked. As you can see here, the Greek economy produced about a quarter less per hour worked than the EU as a whole, even after accounting for our lower purchasing power.

However, this tells us very little about Greek workers themselves: individuals are not 'productive' as such, because labour is only one factor of production. The productivity of labour is a function of many things, including private and public capital. So while it is meaningful to ask how many hours the average Greek works, it is pointless to ask how productive he/she is and attribute this to him/her as a personal characteristic. To do that, we need to ask a different set of questions altogether, and there are two alternatives.

We can measure the quality of labour used by the Greek economy and its stock of human capital; or how much of its output cannot be explained by inputs such as hours worked and capital employed alone. Each question is methodologically fraught but attempts have been made to answer them.

With regards to human capital, sources such as the WEF's Human Capital Report, the WEF's World Competitiveness Report or the UN's Human Development Index are not terribly helpful because they include too many labour market outcomes in their calculations - what we're looking to capture are inputs, such as skills, motivation, resilience and self-discipline, and they only include education inputs up to a point. The best use one can put them to is in measuring the quantity and quality of education - where you'll find that Greeks do well for quantity but less so for quality - and even then a lot of the lag in quality comes in after one enters the job market - which is an employer's fault at least as much as it is the employee's.

One can also draw on social psychology research, and particularly comparative studies focusing on the Big Five personality traits, to measure some intrinsic qualities that make up the profile of a hard-working personality - conscientiousness in particular is a trait known to correlate strongly with work performance, and which fits the kind of attitudes involved in the 'hard working Greeks' theme. One comparison finds that Greeks score reasonably well and there is little difference in this regard between Greeks and Germans; in another, we score slightly higher. Similarly, the OECD PISA comparisons of perseverance and motivation among pupils show that Greek pupils do really quite well (check the data here, there is too much to summarise). 

TFP calculations are problematic because they require detailed data on the various factors of production (including different kinds of capital), which the Greek authorities do not produce regularly. Both the OECD and EU-KLEMS projects include no TFP calculations for Greece, although EU KLEMS provided enough data for others to fill in the blanks. We now know, for instance, that Greek TFP did not rise from 1999 to 2007, nor indeed did TFP in any PIIGS country, or in Belgium for that matter (but see here too for the opposite finding). Greek TFP was also losing ground against other developed countries from the early 80s onwards, possibly even the 60s, and continued to lose ground throughout the early part of the crisis. 

But TFP figures us nothing about the attributes of Greek employees - only that they appear to be saddled with crap technologies (in the broad sense) of production. Indeed, TFP is a residual - the measure of our ignorance.

[TO BE CONTINUED]

YOU SHALL NOT HAZ!

Dear readers,

I've waited a long time for a juicy academic paper to come along that discusses the state and prospects of the Greek economy and have come up with the occasional gem now and then. But I think I found a real good one the other night.

Through this discussion on VoxEU.com, I became aware of a new working paper by Matthias Traband of the Fed (yuk!) Board of Governors and Harald Uhlig of the University of Chicago which tries to answer a very fundamental question: how much can sovereigns tax before they reach their maximum tax take?

This question is based on the Laffer Curve hypothesis: if zero effective tax rates produce no government revenue, and 100% effective tax rates also produce no government revenue (as all economic activity ceases), then there must be a point in between where the economy is taxed as much as it possibly can be; further increases in headline tax rates will simply reduce the government's tax take by providing disincentives towards work and investment. I know many readers on the Left will resent the idea of the Laffer curve: filthy neoliberals telling them what they can and cannot do, as though the world were not infinitely malleable to their political preoccupations! And true enough the Laffer curve is hardly as fixed and stable as it looks on a blackboard. Today's Laffer curve is tomorrow's laughingstock.

But the core insight is undeniable - no government anywhere in the world taxes its citizens and businesses above a certain point, as they implicitly know that beyond a certain point they will only end up hurting themselves.

Anyway, I strongly urge you to read the Traband and Uhlig paper, as it specifically calculates two core variables to any future model of the Greek economy - the maximum sustainable interest rate and the maximum sustainable tax take. As p. 26 indicates, the highest interest rate Greece could have sustained back in 2009 was 7.4%. I'm pegging this to 2009, as the 2010 calibration uses 2009 figures and is therefore completely useless in our case. This indicates that, although the Greek state is insolvent, the actual interest rate imposed by our creditors is currently just about sustainable. More importantly, the highest amount by which we could sustainably increase tax revenues to GDP compared to 2009 was 4.8%, on top of the 37.9% we were getting in 2009 - so essentially 42.7%.

This is important because the tax revenues assumed by the IMF's debt sustainability report  are 41% of GDP - a sustainable figure as it turns out. However, it also means that, barring a fundamental shift in the structure of the Greek economy, 42.7% is the maximum amount of primary government spending we can sustain. It's the limit to the size of the state.

How do we get there is the question. Traband and Uhlig show that taxing capital alone can only provide an additional 2.4% of GDP and take us to 40.3%. Taxing labour alone would only provide 4.4% of GDP and take us to 42.3%, which is sustainable but sub-optimal. Whatever happens, we'll have to rely more on labour taxes than capital taxes. And whatever happens, it's simply not possible for the Greek state to sustainably grow to more than that 42.7% of GDP. People should bear a realistic calibration of the Laffer curve in mind before they make comparisons between Greece and other European countries - the argument is often made that the Greek state is not too big, given that the EU average for government spending is higher than ours. The simple answer is, that's their Laffer Curve; not ours.

In the words of LOL-Gandalf, YOU SHALL NOT HAZ!

ΔΙΑΣΩΣΗ ΤΡΑΠΕΖΩΝ - Ο ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΡΟΠΟΣ (UPDATE no. 3)

ΠΡΟΣΟΧΗ: ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΣΕΝΤΟΝΙΑΔΑ



Τους τελευταίους μήνες ξεκίνησε στο διαδίκτυο μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για τα ηθικά διλήμματα των Ελλήνων φιλελευθέρων, με αφορμή τη στάση πολλών εξ ημών απέναντι στο ζήτημα της κεφαλαιοποίησης των τραπεζών. Την τελευταία λέξη είχε ο καθ. Βαρουφάκης, σε ένα άρθρο που πολλοί υποδέχθηκαν ως σούπερ-γουάου ταπί στους Έλληνες φιλελεύθερους.

Είχε ένα δίκιο ο κ. καθηγητής: γιατί τόσοι υπέρμαχοι της ελεύθερης αγοράς κόπτονται τόσο για τους πιστωτές μας, και αυτούς των τραπεζών μας; Δεν είναι θεμιτό να φάνε τη χασούρα που τους αναλογεί για τις κακές τους επιλογές αυτοί και όχι ο φορολογούμενος; Εξάλλου για χάρη δική τους, και του ευρύτερου Ευρωπαϊκού πιστωτικού συστήματος, 'διασώθηκε' η Ελλάδα και όχι για χάρη των πολιτών της (σημειωτέον αυτό το έχω πει κι εγώ από την αρχή).

Προσπερνώντας προς στιγμήν  το ότι και η δική του λύση φορτώνει εν πολλοίς στον φορολογούμενο τη διάσωση των τραπεζών, απλά με λίγο διαφορετικό τρόπο, δεν μπορώ να μην αναγνωρίσω ότι έχει δίκιο. Η αναντιστοιχία θεωρίας και πράξης είναι τεράστια, και την αναγνωρίζω εν μέρει και στον εαυτό μου εδώ.

Το ίδιο κείμενο το προώθησα στον κ. καθηγητή με αφορμή ένα κείμενό του στα Αγγλικά το οποίο αποτέλεσε και τη βάση των σχετικών άρθρων στο protagon.gr. Μολονότι αυτό έγινε στα σχόλια του άρθρου, ο κ. καθηγητής εντούτοις είχε την καλωσύνη να συμπεριλάβει ένα σύνδεσμο προς το κείμενό μου στην τελευταία του απάντηση στο protagon.gr, ως παράδειγμα ενός κειμένου που λαμβάνει υπόψιν την ιδεολογική ασυνέπεια της 'διάσωσης' της Ελλάδας με τις αρχές του φιλελευθερισμού.

Τον ευχαριστώ ειλικρινά γι' αυτή τη χειρονομία. Η προσωπική μου προβολή (χάριν της οποίας του παρέθεσα τα links που αναδημοσίευσε) είναι δική μου δουλειά και ο κ. καθηγητής δεν είχε καμμιά υποχρέωση να με βοηθήσει. Δεν μπορώ παρά να του καταλογίσω μια πολύ ευγενική κίνηση καλής θέλησης.

Κι όμως ο κύριος καθηγητής έχει τόσο καιρό να ακούσει ένα φιλελεύθερο που δεν έχει κάνει υπουργός ή τραπεζίτης (ή ενδεχομένως να ακούσει ένα φιλελεύθερο χωρίς να τον κουφαίνει ο θόρυβος από το αίμα στα μιλίγγια του) που του έχει διαφύγει η προφανής φιλελεύθερη λύση, την οποία κι εγώ αλλά και άλλοι φιλελεύθεροι (κανείς μας Αρχιερέας του φιλελευθερισμού βέβαια) έχουμε προτείνει.

Ας τη δούμε αναλυτικά λοιπόν, και για να μη μιλάμε στον αέρα ας πάρουμε ένα πραγματικό σενάριο, αυτό της Εθνικής.

Στα τέλη του 2010, η Εθνική ήταν -στα χαρτιά- μια εύρωστη τράπεζα. Τα stress tests της Ευρωπαϊκής Τραπεζικής Αρχής της έδιναν ένα ικανοποιητικό Core Tier 1 ratio της τάξης του 7.7%, ακόμη και υπό συνθήκες πίεσης. Εκείνη την εποχή, σημειωτέον, το 7% ήταν η βάση. Έπαιρνε λοιπόν περίπου 5,5/10 και πέρναγε στην επόμενη τάξη.

Έλα που κανένας δεν πίστευε τα ρημάδια τα stress tests. Κι αυτό γιατί η Εθνική είχε 9δις Ευρώ σε ομόλογα του Ελληνικού Δημοσίου. Αν αυτά κουρεύονταν κατά 100% η κεφαλαιοποίησή υπό συνθήκες πίεσης γινόταν αρνητική. Μάλιστα μηδενιζόταν ακόμη και με ένα ελαφρύ κούρεμα της τάξης του 52%. Η Εθνική ήταν για πέταμα. Γι' αυτό και απέτυχαν οι προσπάθειες (με την έντονη και αθέμιτη συνδρομή της κυβέρνησης) να συγχωνευτεί με την Alpha, όπως και είχα προβλέψει. 

Στο μεταξύ τα πράγματα άλλαξαν. Βλέποντας τη συνεχιζόμενη αδυναμία του χρηματοπιστωτικού κλάδου, η Ευρωπαϊκή Τραπεζική Αρχή απαίτησε οι τράπεζες να πιάσουν έναν ακόμη πιο απαιτητικό στόχο - Core Tier I 9%. Ο στόχος αυτός δεν υπήρχε ακόμη στα τέλη του 2010, αλλά έστω ότι προσπαθούσαμε να τον πιάσουμε, και έστω ότι θέλαμε να στείλουμε ένα ηχηρό μήνυμα για την ευρωστία της Εθνικής, οπότε βάζαμε ως προϋπόθεση να πιάσει η Εθνική το 9% ακόμη και μετά από κούρεμα 100%. Η Εθνική θα χρειαζόταν 8.7δις, και βέβαια το Ελληνικό δημόσιο δεν θα είχε να της δώσει δεκάρα.

Εδώ έρχεται η λύση του bail-in, εν αντιθέσει προς τα bailouts που δοκιμάστηκαν επανηλλειμμένα και ανεπιτυχώς.

Υπό το καθεστώς του bail-in, το κράτος θα βάραγε κανόνι στην Εθνική (για το παράδειγμά μας 100%, στην πράξη μικρότερο) και οι πιστωτές της Εθνικής θα αναγκάζονταν (όχι βέβαια από την Ελληνική κυβέρνηση αλλά είτε από τις δικές τους, είτε από την Ευρωπαϊκή Τραπεζική αρχή) να ανταλλάξουν απαιτήσεις ύψους 8.7δις από την Εθνική με μετοχές της Εθνικής. Οι συνολικές απαιτήσεις των άλλων τραπεζών από την Εθνική ήταν την εποχή εκείνη 29.9δις, οπότε υπερ-επαρκούν, αν και οι περισσότερες είναι προς την ΕΚΤ, πράγμα που δημιουργεί ένα σημαντικό πρόβλημα το οποίο συζητώ εκτενώς παρακάτω. Για λόγους ρευστότητας, καλό θα ήταν να υπαχθούν στη ρύθμιση πρώτες οι πιο βραχυπρόθεσμες υποχρεώσεις. Αμέσως η Εθνική έχει γίνει μια πραγματικά εύρωστη τράπεζα, με επαρκή κεφαλαιοποίηση και ρευστότητα. Μπορεί να δανείζει όπως τις καλές εποχές (ΟΚ, ίσως όχι και τόσο), και κυρίως το Ελληνικό δημόσιο χρωστάει 9δις λιγότερα!

Βέβαια δεν μπορεί να κερδίσει ο φορολογούμενος χωρίς να χάσει κάποιος. Ποιοί χάνουν;

Πρώτον, χάνουν οι μέτοχοι. Και καλά να πάθουν αφού άφησαν τη διοίκηση να φορτώσει ένα κάρο σαβούρα το ενεργητικό της τράπεζας.

Το μετοχικό κεφάλαιο της Εθνικής στα τέλη του 2010 ήταν 7.8δις. Το νέο της μετοχικό κεφάλαιο θα ήταν 7.8δις μείον 9δις από το κούρεμα, συν 8.7δις από τους πρώην πιστωτές, ίσον 7.5δις. Όμως το μερίδιο των παλιών μετόχων έχει πέσει σημαντικά γιατί πριν το κούρεμα προς στιγμήν το μετοχικό κεφάλαιο ανέβηκε στα 16.5δις, με την ευγενική χορηγία των πρώην πιστωτών, οι οποίοι ως αντάλλαγμα πήραν το 53% της Εθνικής έναντι των απαιτήσεών τους. Οι παλιοί μέτοχοι έχουν άρα χάσει το 53% της αξίας των μετοχών τους και από 7.8δις έχουν πλέον 3.5δις - μια λογιστική ζημιά της τάξης των 3.3δις. Από την άλλη βέβαια, η μετοχή μιας πλήρως κεφαλαιοποιημένης τράπεζας αξίζει πολύ περισσότερο απ' ό,τι αυτή μια υποκεφαλαιοποιημένης, οπότε η πραγματική χρηματική απώλεια των παλιών μετόχων θα είναι πολύ μικρότερη - παίζει μάλιστα να κερδίσουν και κάτι από την ανατίμηση των νέων μετοχών. Μην ξεχνάμε, τον Απρίλη του 2010, όταν η Ελλάδα έφτασε πλέον στο χείλος της χρεοκοπίας, η μετοχή της Εθνικής είχε αξία 7.5 φορές μεγαλύτερη από τη σημερινή. Αυτό όμως που σίγουρα θα χάσουν είναι ο έλεγχος της τράπεζας. Οι πρώην πιστωτές έχουν πλέον πάνω από τις μισές μετοχές της Εθνικής.

UPDATE: Δείτε το εξαιρετικό σχόλιο του @kalamake παρακάτω. Οι υποχρεώσεις της Εθνικής προς τράπεζες είναι σε πολύ μεγάλο ποσοστό υποχρεώσεις προς την ΕΚΤ. Αν η ΕΚΤ δεν δεχθεί ή δεν είναι επιθυμητό να υπαχθεί στο bail-in, τότε θα πρέπει να υποχρεωθούν οι καταθέτες να πάρουν μετοχές ύψους 5.5δις. Αν γίνει αυτό, αλλά βάζοντας τελευταίους στο παιχνίδι τους καταθέτες, το ποσοστό που θα πάρουν οι καταθέτες θα είναι το 33% του τελικού μετοχικού κεφαλαίου της Εθνικής, έναντι 20% των εμπορικών τραπεζών και 47% των παλαιών μετόχων. Αν δεν δοθεί τέτοια προτεραιότητα, τότε τα πράγματα είναι όπως τα περιγράφει ο @kalamake (απλά αντικαταστήστε στο σχόλιό του την ΕΚΤ με τους καταθέτες).

Όποιους πιστωτές και να συμπεριλάβουμε, έχουν κι αυτοί χάσει λεφτά, τουλάχιστον προς στιγμήν. Ας πάρουμε το σενάριο στο οποίο μόνο οι τράπεζες και η ΕΚΤ πληρώνουν το λογαριασμό. Εκεί που είχαν, στα χαρτιά τουλάχιστον, απαιτήσεις ύψους 29.9δις, ξαφνικά έχουν απαιτήσεις 21.2δις και το 53% του μετοχικού κεφαλαίου της Εθνικής, το οποίο μετά το κούρεμα έχει καταλήξει στα 7.5δις. Κοινώς έχουν πλέον μετοχές αξίας 3.5δις αντί για τα 8.7δις απαιτήσεων από τις οποίες παραιτήθηκαν. Έχουν γράψει μια λογιστική ζημιά 5.2δις, ή το 17.3% των αρχικών τους συνολικών απαιτήσεων. Αλλά μάλλον δεν θα τους πειράξει μακροχρόνια και τόσο πολύ αυτό, γιατί η χασούρα που περίμεναν αν η Εθνική έπεφτε έξω ήταν πολύ μεγαλύτερη. Εξάλλου, όπως και οι παλιοί μέτοχοι, έτσι και αυτοί με την ανατίμηση της μετοχής παίζει να κερδίσουν χρήματα, και μάλιστα περισσότερα. Αν δεν συμπεριληφθεί η ΕΚΤ, τότε το μερίδιό της έχει πάει στους καταθέτες, οι οποίοι ουσιαστικά θα χάσουν προς στιγμήν μέρος των καταθέσεών τους αλλά, όπως και οι άλλοι πιστωτές, μπορεί να ρεφάρουν αν περιμένουν λίγο. Εδώ υπάρχει πρόβλημα και το αναλύω παρακάτω.

Το σημαντικό είναι βέβαια ότι αν έχουν ανάγκη τα λεφτά για να εξυπηρετήσουν δικές τους υποχρεώσεις, οι πρώην πιστωτές μπορούν να πουλήσουν τις μετοχές και να πάρουν ό,τι τους δώσει η αγορά. Δεν θα διστάσουν (οι τράπεζες τουλάχιστον), γιατί τη λογιστική ζημιά την έχουν ήδη γράψει. Οι δικοί τους πιστωτές με τη σειρά τους, αντί να χάνουν τον ύπνο τους στην ιδέα μιας απροσδιόριστης απώλειας, τώρα ξέρουν αν μπορούν ή όχι να τους πληρώσουν. Το Ευρωπαϊκό πιστωτικό σύστημα δεν κινδυνεύει πια από μόλυνση, κι αν κάποια τράπεζα βρεθεί σε δύσκολη θέση, μπορεί κι αυτή να κάνει bailin.

Η διοίκηση της τράπεζας έχει βέβαια χάσει κι αυτή, ίσως ακόμη περισσότερα. Οι καινούργιοι μέτοχοι δεν είναι η παλιά χαρωπή παρέα που τους έκανε πλάτες. Είναι ξένοι τραπεζίτες και ενδεχωμένως ντόπιοι καταθέτες, είναι αγριεμένοι με τη χασούρα, έστω και προσωρινή, και γενικά αν δεν πειστούν ότι η διοίκηση όντως δεν έφταιγε για την κατάντια της Εθνικής (πράγμα πολύ δύσκολο) έχουν την εξουσία να την απολύσουν στην επόμενη γενική συνέλευση.

Και το Ελληνικό κράτος έχει τιμωρηθεί, αλλά με υγιή τρόπο. Σε αντάλλαγμα για τα 9δις που κέρδισε, έχει πλέον απωλέσει την ικανότητα να επηρρεάζει τις αποφάσεις της Εθνικής (συγκεκριμένα την ικανότητα να την ψιλο-υποχρεώνει να το δανείζει). Woopie-doo.

Κατά τα άλλα, ο φορολογούμενος αντί να ξελασπώσει την Εθνική και να αναρωτιέται γιατί δεν δανείζει, έχει κερδίσει 9δις και βλέπει το δανεισμό να επανέρχεται. Το πόσο θα τιμωρηθούν για την απερισκεψία τους οι πρώην πιστωτές θα το αποφασίσει η αγορά, ανάλογα με την αποτίμηση της μετοχής της Εθνικής (δείτε όμως και παρακάτω τη σημείωση για τους καταθέτες). Αν τελικά η τράπεζα αποδειχθεί εύρωστη πέρα από τα τοξικά ομόλογα που κουβαλούσε, καλώς της είχαν δανείσει και θα αποζημιωθούν όταν πουλήσουν τις μετοχές τους. Το μάθημά τους πάντως θα το μάθουν και άλλη φορά θα προσέχουν σε ποιόν δανείζουν. Η διοίκηση θα τιμωρηθεί από τους μετόχους, όπως θα έπρεπε να συμβαίνει σε κάθε σοβαρή επιχείρηση. Ο Ελληνικός λαός δεν χρειάζεται να αναρωτιέται γιατί το κράτος έχει λεφτά για τις τράπεζες και όχι για τις συντάξεις του. Η κρατική παρέμβαση στον χρηματοπιστωτικό κλάδο έχει μειωθεί, όπως απαιτούσαν ούτως ή άλλως οι πιστωτές μας.

Θα ρωτήσουν αρκετοί αν είναι όντως τόσο φιλελεύθερη αυτή η επιλογή. Εξάλλου βασίζεται σε μια δυναμική παρέμβαση του κράτους στη λειτουργία της αγοράς.

Προσωπικά θεωρώ ότι είναι και παραείναι φιλελεύθερη. Μέχρι προ τινός όλοι οι παράγοντες αυτής της αγοράς (ακόμη και οι καταθέτες) δεν ήξεραν πόσο αξίζει το ενεργητικό τους, και περίμεναν να το μάθουν από τις αποφάσεις της Ελληνικής κυβέρνησης και άλλων πολιτικών παραγόντων. Η 'αγορά' κάθε άλλο παρά ελεύθερη ήταν. Ήταν απόλυτα ελεγχόμενη από κρατικούς φορείς, απλά σε δυνητικό επίπεδο. Θα ξελασπώσουν την Εθνική; Θα την αφήσουν να καταρρεύσει; Θα την εξαναγκάσουν σε συγχώνευση; Η αξία της μετοχής της ήταν ένας σταθμισμένος μέσος όρος της αξίας της υπό κάθε ένα από αυτά τα σενάρια, και μόνο το κράτος (Ελληνικό ή Ευρωπαϊκό, δεν έχει διαφορά) ήξερε ποιό από τα τρία θα πραγματοποιηθεί. Τώρα ο βαρύς δυνητικός αυτός έλεγχος έχει μετατραπεί προς στιγμήν σε ελαφρύτερο μεν, πραγματικό δε, έλεγχο, και έπειτα πέφτει στο μηδέν. Δεν υπάρχει σενάριο που να μειώνει περισσότερο την παρέμβαση κρατικών παραγόντων.

Επίσης δεν υπάρχει σενάριο που να μειώνει περισσότερο τη μόχλευση της τράπεζας αλλά και του γενικότερου συστήματος. Η λύση αυτή καταστρέφει 5.2δις ψεύτικα λεφτά (χρέος) και μετατρέπει άλλα 3.5δις από χρέος σε ίδια κεφάλαια, ενώ ταυτόχρονα μειώνει και το δημόσιο χρέος κατά 9δις. Κάθε άλλη λύση απλά μεταφέρει τη μόχλευση σε κάποιον άλλο κακομοίρη ο οποίος σχεδόν πάντα καταλήγει να είναι ο φορολογούμενος.

Δεν ξέρω πόσο περισσότερο θα ενοχλούσε τον κ. Βαρουφάκη μια τέτοια εξέλιξη από τη σημερινή κατάσταση. Εκείνοι που θα απογοητεύονταν περισσότερο από μια τέτοια επέμβαση θα ήταν οι μικροκαταθέτες (αν υπαχθούν στη ρύθμιση - δείτε παρακάτω), και έπειτα η διοίκηση της Εθνικής και οι προσκείμενοι σε αυτήν, οι λίγοι μέτοχοι που σκόπευαν να πουλήσουν άμεσα τις μετοχές τους για τον ένα ή τον άλλο λόγο (ποιοί άραγε θα ήταν αυτοί υπό συνθήκες αβεβαιότητας και υπο-κεφαλαιοποίησης;), και βέβαια όσοι ονειρεύονται έναν τραπεζικό κλάδο εν πολλοίς καθοδηγούμενο από το κράτος. Οι τελευταίοι ας μας κάνουν τη χάρη να υποδείξουν έναν κρατικοποιημένο τραπεζικό κλάδο που να μην παράγει τεράστιες ποσότητες κακών χρεών οι οποίες μετακυλίονται, αργά ή γρήγορα, στο φορολογούμενο. Και μετά να ξαναχωθούν κάτω από τη γέφυρά τους, τα καμμένα troll.

Γιατί δεν υποστηρίζουν τέτοιες λύσεις περισσότεροι φιλελεύθεροι; Πολλοί δεν τις υποστηρίζουν γιατί δεν είναι και τόσο τρομερά φιλελεύθεροι. Προς Θεού δεν είμαι κανένας Πάπας της συγκεκριμένης ιδεολογίας. Ούτε Καρδινάλιος. Δεν έχω καν αρχίσει να ξερογλείφομαι κοιτώντας τα παπαδάκια. Ξέρω όμως ότι ο κορπορατισμός σχεδόν πάντα ντύνεται με το μανδύα του φιλελευθερισμού για να γίνει ανεκτός, και στην Ελλάδα αυτό γίνεται συχνότερα απ' ό,τι αλλού. Άλλοτε πάλι μπορεί κανείς να ξεκινά ως φιλελεύθερος, αλλά με τον καιρό πείθεται ότι δεν είναι η ιδεολογία του ανώτερη αλλά ο ίδιος, και οι άλλοι μπαρουτοκαπνισμένοι από την 'αγορά' φορείς της. Και ότι αν τους αφήσουμε να αναλάβουν τα ηνία αυτοί, με τη σφριγιλή τους, δοκιμασμένη από την αγορά, σκέψη, θα νικήσουν το σύστημα από μέσα. Γλαρόσουπα κανείς;

Δεν θέλω να κακίζω το Στ. Μάνο (με τον οποίο αντάλλαξε κουβέντες ο κ. Βαρουφάκης) και άλλους, ούτε να υπαινιχθώ ότι δεν είναι οι ίδιοι ιδεολογικά συνεπείς. Χαίρομαι που έχουμε μερικούς φιλελεύθερους, όσο γίνεται, πολιτικούς και σε αυτόν τον τόπο, γιατί κι εμάς κάποιος πρέπει να μας εκπροσωπεί. Ας συνεχίσουν να κάνουν τη δουλειά τους. Αλλά κάθε ιδεολογία είναι ένα τεντωμένο σκοινί και όταν σε τραβάνε από τη μια και σε σπρώχνουν από την άλλη είναι πολλές φορές δύσκολο να ισορροπήσεις. Οι ιδεολογικές παραφωνίες είναι εύκολες όταν είσαι αναγκασμένος να προτείνεις συγκεκριμένες λύσεις, πόσο μάλλον αν έχεις σταδιοδρομία, ή έστω βλέψεις, στην πολιτική.

Ούτε συμμερίζομαι τις αιτιάσεις πολλών, μεταξύ τους και του κ. Βαρουφάκη, ότι το πρόβλημα είναι η εξάρτησή των Ελλήνων 'φιλελευθέρων' από τις τράπεζες. Μη γελιόμαστε. Αν ο Στ. Μάνος και άλλοι φιλελεύθεροι είχαν πλέον τόσο πολύ τις πλάτες των τραπεζιτών, δεν θα ζητιάνευαν συνδρομές στο facebook. Κακά τα ψέμματα, οι διοικησεις των τραπεζών αποδεδειγμένα κάνουν μια χαρά τη δουλειά τους υπό κάθε καθεστώς. Από την Κίνα και στην Κούβα ως τη Δανία και τη Σουηδία ή τη Ζιμπάμπουε και το Κογκό υπάρχουν τράπεζες και οι διευθύνσεις τους είναι καλοταϊσμένες και συντρώγουν με τους κυβερνώντες.Αν θέλει κανείς να συγκρίνει την αγάπη των τραπεζιτών προς τους πραγματικούς φιλελελυθερους με τα αισθήματά τους προς άλλες ιδεολογίες κομμάτων εξουσίας δεν έχει παρά να συγκρίνει τις λίστες χρηματοδοτών του ισχυρότερου φιλελεύθερου του πλανήτη, του Ron Paul, με αυτές οποιουδήποτε πολιτικού σε κόμμα εξουσίας στις χώρες όπου διεξάγονται ελεύθερες εκλογές και θα δει ότι ο φιλελευθερισμός όταν είναι έστω και λίγο καθαρός ιδεολογικά δεν έχει επ' ουδενί λόγω τη στήριξη των τραπεζών.

Βέβαια θα έχετε ορισμένοι διακρίνει και άλλους, σημαντικότατους λόγους, για τους οποίους δεν έχει προταθεί από πολλούς, πόσο μάλλον εφαρμοστεί μαζικά, η λύση που προτείνω. Πολύς κόσμος τέτοιες στιγμές προτείνει λύσεις με σοβαρόταρες επιπτώσεις χωρίς να συζητά τους κινδύνους και τις παρανέργειές τους, λες και αυτό θα ενδυνάμωνε τους επικριτές τους. Δεν θα ήθελα να πέσω σε αυτό το επίπεδο.

Βλέπετε, η λύση του bail-in είναι εύκολη για τις τράπεζες των οποίων οι υποχρεώσεις προς άλλες εμπορικές τράπεζες είναι μεγαλύτερες από την απαιτούμενη ανακεφαλαιοποίησή τους. Στην πράξη όμως, ειδικά αν ακολουθήσουν την ίδια τακτική όλες ταυτόχρονα, υπάρχουν και πολλές που θα πρέπει να φορτώσουν όχι μόνο τους πιστωτές τους, αλλά και είτε την ΕΚΤ είτε τους καταθέτες τους με μετοχές.

Εκεί έχουμε πρόβλημα γιατί αφ΄ενός η ΕΚΤ είναι εν πολλοίς ο φορολογούμενος (αν σκεφτούμε τον πληθωρισμό ως φόρο) και αφ' ετέρου ο καταθέτης όταν έβαλε τα λεφτά του στην άκρη περίμενε ότι θα παραμείνουν ασφαλή. Αν ήθελε μετοχές τραπεζών, και τον κίνδυνο που αυτές συνεπάγονται, θα τις αγόραζε. Για τον μικροκαταθέτη ειδικά, ή την επιχείρηση που έχει στην άκρη καταθέσεις για λόγους ρευστότητας, το πρόβλημα είναι πολύ μεγάλο: πρέπει να πουλάει μετοχές για να ζήσει.

Υπό αυτές τις συνθήκες οι καταθέτες μπορεί να χάσουν όχι μόνο χρήματα αλλά και την ίδια την πίστη τους στο χρηματοπιστωτικό σύστημα - μια πολύ σοβαρή απώλεια. Οι δε μετοχές θα πωλούνται κοψοχρονιά και θα συσσωρευθούν στα χέρια όποιων τυχαίνει να έχουν ρευστότητα - μια ουκ ευκαταφρόνητη μεταφορά πλούτου προς τους ήδη πλουσίους, παρόμοια με αυτή που οδήγησε στην άνοδο των ανατριχιαστικών oligarchs στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης που προέβησαν σε ιδιωτικοποιήσεις μέσω κουπονιών των πρώην εθνικοποιημένων βιομηχανιών τους.

Βέβαια ας δούμε και τα πραγματικά νούμερα. Σε μια διάσωση μέσω bail-in οι καταθέτες θα τσόνταραν όπως είπαμε 5.5δις, από τα 68δις καταθέσεων που είχαν. Κοινώς ένας απροστάτευτος καταθέτης με 10,000 στην πάντα θα υποχρεωνόταν να δεχθεί να γίνουν τα 809 μετοχές, και θα έγραφε ζημιά την επόμενη μέρα ίση με 441 Ευρώ. Κοινώς θα έχανε το 4.4% των καταθέσεών του με την προοπτική να ρεφάρει μέσω ανατίμησης. Το μάξιμουμ που μπορεί πλέον να χάσει (αν η μετοχή πάει στο μηδέν, πράγμα αδύνατον για μια επαρκώς κεφαλαιοποιημένη τράπεζα) είναι 809 Ευρώ. Δεν είναι κάτι καλό αλλά δεν θα τροφοδοτήσει φυγή καταθέσεων, ειδικά αν ακριβώς το ίδιο κάνουν ταυτόχρονα όλες οι τράπεζες της Ευρωζώνης.

Γίνεται βέβαια να αποσοβηθούν αυτοί οι κίνδυνοι κάνοντας χρήση των κρατικών εγγυήσων για τους μικροκαταθέτες - αν έχεις στην τράπεζα πάνω από 100,000 Ευρώ, όσο να' ναι έχεις μια άλλη ανοχή στον κίνδυνο και μικρότερες ανάγκες ρευστότητας. Το κράτος έχει ήδη εξοικονομήσει αρκετά ώστε να μπορεί να τιμήσει τις εγγυήσεις του. Για τις επιχειρήσεις οι τράπεζες θα μπορούσαν να επιτρέψουν να διατηρηθούν επιπλέον ως καταθέσεις ποσά ανάλογα των αναγκών ρευστότητάς τους βάσει των ιστορικών κινήσεων των λογαριασμών τους.

Βέβαια και αυτές οι ρυθμίσεις θα μπορούσαν να γίνουν αντικείμενο κατάχρησης, αν η εφαρμογή του bail-in δεν ήταν απόλυτα μυστική και αιφνιδιαστική - ο μεγαλοκαταθέτης θα μπορούσε να σκορπίσει τις καταθέσεις του σε μερίδια κάτω των 100 χιλιάδων κάτω ίσως από διαφορετικά ονόματα. Και κακά τα ψέμματα, το μυστικό θα διέρρεε αργά ή γρήγορα, εκτός (ίσως!) αν οι Ελληνικές αρχές δεν είχαν την παραμικρή ανάμειξη και όλα γινόντουσαν σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Ακόμη και τότε, η οργάνωση θα έπρεπε να είναι τέλεια.

Τέλος, το κανόνι που θα μπορούσαμε να βαρέσουμε δεν θα ήταν σε καμμία περίπτωση 100%, γιατί θα έπρεπε να είναι συμφωνημένο με τους Ευρωπαίους εταίρους μας. Βλέπετε, θα ήταν απαραίτητη η συνδρομή των ρυθμιστικών τους αρχών, γιατί οι πιστωτές των τραπεζών μας είναι ως επί το πλείστον ξένοι. Παρομοίως και για τις περισσότερες χώρες. Τα αλυσιδωτά bail-ins είναι σαν τις μουσικές καρέκλες - στο τέλος κάποιος πρέπει να μείνει χωρίς καρέκλα, και οι περισσότερες χώρες δικαιολογημένα θα προσπαθούσαν να φροντίσουν να μην είναι αυτές (ή μάλλον οι τράπεζές τους) σε αυτή τη θέση.

Ούτε βέβαια θα γλιτώναμε έτσι τον αποκλεισμό από τις αγορές μετά το κανόνι. Αυτή είναι συνέπεια της απώλειας αξιοπιστίας και κυρίως της μηδενικής βιωσιμότητας των δημόσιων οικονομικών μας - άρα και πάλι η επίτευξη πρωτογενούς πλεονάσματος θα ήταν μονόδρομος.

Μια τελευταία ένσταση θα ήταν ότι και οι καταθέτες φορολογούμενοι είναι, οπότε στο βαθμό που οι τράπεζες έχουν υποχρεώσεις προς τις εμπορικές τράπεζες μικρότερες από τα κεφάλαια που χρειάζονται, δεν έχει όντως προστατευθεί ο φορολογούμενος. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά έχω να αντιτείνω τα εξής δύο πράγματα. Πρώτον, αντί ο φορολογούμενος να υποχρεούται να αναλάβει ένα ακόμη μεγαλύτερο μη βιώσιμο χρέος (το οποίο θα πρέπει να κουρευτεί κάποια στιγμή στο μέλλον, βάζοντας πάλι μέσα τις τράπεζες), πλέον αναλαμβάνει το κίνδυνο που ενέχουν οι μετοχές των τραπεζών. Δεν είμαι βέβαιος ότι ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος. Αυτό που αλλάζει είναι η χρονική στιγμή και η σφοδρότητα της εκδήλωσής του.

Τέλος, υπάρχει μια μεγάλη διαφορά: αντί η παρούσα γενιά να στείλει το λογαριασμό στα εγγόνια της, τα οποία καθώς διαφαίνεται θα είναι φτωχότερα από την ίδια, θα πληρώσει η ίδια ως όφειλε. Και επειδή ως φόντο αυτής της συζήτησης έχουμε βάλει της γης τους κολασμένους, ας σημειωθεί ότι το bail-in είναι πολύ πιο προοδευτικό (υπό την έννοια της προστασίας των φτωχώτερων) απ' ότι η συσσώρευση επιπλέον χρεών που θα πρέπει να αποπληρωθούν μέσω φορολογίας - κι αυτό γιατί ακόμη και χωρίς κρατικές εγγυήσεις οι τραπεζικές καταθέσεις είναι πολύ πιο άνισα κατανεμημένες υπέρ των πλουσίων απ' ό,τι τα εισοδήματα.

Τέλως πάντων πιο εύκολο θα ήταν να γίνουν όλα τα παραπάνω σωστά παρά να ολοκληρωθεί με επιτυχία η 'διάσωση' οποιασδήποτε χώρας, είτε όπως την επιθυμεί ο κ. Βαρουφάκης είτε όπως μεθοδεύεται στην πραγματικότητα. Κι όμως όσοι με τόσο πάθος μιλούν για χρεωκοπία και για τιμωρία των τραπεζών δεν έχουν σχεδόν τίποτε να πούν για αυτή τη λύση, η οποία αποτελεί απόλυτη αποκλειστικότητα των μισητών φιλελευθέρων. Ίσως επειδή πολλοί εξ' αυτών (και δεν εννοώ τον κ. καθηγητή) πάνω απ' όλα, συμπεριλαμβάνομένης και της εξυγίανσης της Ευρωπαϊκής οικονομίας, επιθυμούν την κρατικοποίηση των τραπεζών, και δεν θέλουν να χαθεί η μοναδική ευκαιρία που τους έδωσε η κρίση. Ίσως πάλι επειδή προτιμούν μια λύση που εξαλείφει πλήρως το δήθεν απεχθές χρέος.

Ας τα αφήσουμε αυτά για μια άλλη μέρα. Εγώ σε αντίθεση με τους υπόλοιπους συνομιλητές, θα επανάλθω στο θέμα. Για την ώρα ελπίζω να κατανοείτε γιατί διαστάζουν κάποιοι φιλελεύθεροι να προτείνουν τη λύση του bail-in. Είναι δύσκολη, δεν έχει εφαρμοστεί ποτέ μαζικά, και μολονότι το κόστος της είναι ελαφρύτερο, ορθολογικότερο και πιο προοδευτικά κατανεμημένο απ' ότι των ως τώρα διασώσεων, εντούτοις υπάρχει.

ΥΓ: Ο @kalamake έχει δίκιο και με προβλημάτισε. Το πρόβλημα της συμμετοχής της ΕΚΤ είναι σημαντικό. Σε πρώτη φάση θα έλεγε κανείς ότι η συμμετοχή της ΕΚΤ είναι συμφέρουσα, ειδικά εφ' όσον η ΕΚΤ έχει στο παρελθόν παραιτηθεί των κερδών της από αγοραπωλησίες π.χ. ομολόγων. Θα μπορούσε να κάνει το ίδιο και με τα μερίσματα και κέρδη από ανατιμήσεις των μετοχών που θα υποχρεωνόταν να αγοράσει. Από την άλλη, όπως είπε και ο @kalamake, αν δεν βγει από τη μέση η ΕΚΤ ο φορολογούμενος παραμένει στο παιχνίδι και με σχεδόν όλες του τις μάρκες, και η ανεξαρτησία της ΕΚΤ πάει περίπατο. Προσωπικά θεωρώ και τα δύο αυτά επιχειρήματα ισχυρότερα, οπότε θα συμφωνούσα να μείνει απέξω από το bail-in η ΕΚΤ. Οπότε μπαίνουμε θέλοντας ή μη στο περίπλοκο και δυσάρεστο σενάριο της συμμετοχής των καταθετών στο bail-in.

Αν οι κατά τόπους πολιτικοί, κυβερνήσεις και ρυθμιστικές αρχές έχουν κάνει τις ίδιες σκέψεις, τότε μπορείτε να κατανοήσετε τους δισταγμούς τους. Εκτιμώ όμως ότι πολύ σύντομα θα εξαντλήσουν όλες τις άλλες επιλογές τους και θα έρθουν, με την ουρά στα σκέλια, στα λόγια μας.

ΥΓ2: Κι εγώ αντιτίθεμαι στο σημερινό ρόλο των κεντρικών τραπεζών, ειδικά στη δυνατότητά τους να καθορίζουν την προσφορά του χρήματος και τα επιτόκια. Εντούτοις για τις ανάγκες του συγκεκριμένου post είπα να περιοριστώ μόνο σε πράγματα που μπορούν να επιτευχθούν μέσα στους επόμενους μήνες. Νομίζω ότι ακόμη και του Ron Paul θα του έπαιρνε στην πράξη κάμποσο καιρό να καταργήσει το Fed.

ΥΓ3: Δυστυχώς ο κύριος καθηγητής μολονότι του έστειλα το παρόν κείμενο και παρά το γεγονός ότι σίγουρα γνωρίζει από παλαιότερα τη φιλελεύθερη λύση στο πρόβλημα των τραπεζών, εντούτοις επιμένει στη κήρυγμά του περί δήθεν επιβεβλημένων κρατικών bailout, με την ανατριχιαστική φράση:

Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι αν θα πρέπει να γίνει «μετάγγιση» κεφαλαίων από το ευρωπαϊκό δημόσιο στις ιδιωτικές τράπεζες. Αυτό είναι (και πρέπει να είναι) δεδομένο.

 Δεν είναι και δεν πρέπει να είναι δεδομένο κύριε καθηγητά. Κατεβάστε παρακαλώ το χέρι σας, θα μουδιάσει.