ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΟΥΡΜΠΕΤΙ

Διάβαζα τις προάλλες, χάρη σε κάποια ανάρτηση φίλου στο πλουσκάι, ότι μέσα φιλικά προς την κυβέρνηση γράφουν πως έχουν επιστρέψει (ως το 2023 που είναι και η πιο πρόσφατη ενημέρωση) 350.000 από τους 600.000 Έλληνες που ξενιτεύτηκαν εν μέσω της κρίσης. Κι όντως υπάρχουν άρθρα από το καλοκαίρι του 24, όπως τούτο εδώ, αυτό ή αυτό, τα οποία πάνω-κάτω έγραψαν αυτά ακριβώς, άλλα παίρνοντας αφορμή κι άλλα παίρνοντας γραμμή από τις δηλώσεις του υπουργού οικονομικών σε εκδήλωση του οργανισμού BrainReGain. 

Για να είμαι δίκαιος - καλά κάνει η κυβέρνηση και θέλει να επιστρέψουν όσοι έφυγαν, μολονότι η επιστροφή δεν είναι η καλύτερη λύση για όλους. Σωστή είναι και η πηγή που αναφέρει το υπουργείο και την οποία παρέθεσαν στη μελέτη τους εκεί στη BrainReGain. Θέλω όμως να μιλήσουμε και για τα νούμερα, γιατί ακόμη και σε αυτό το σχετικά καλό επίπεδο πρακτικής εύκολα γίνονται παρερμηνείες.

Πρωτού μπούμε στην ουσία να ευχαριστήσω τους φίλους @mperedim και @sotigeo που μού επεσήμαναν λάθη στους πρώτους μου υπολογισμούς στο πλουσκάι - αποφάσισα να γράψω μια πλήρη ανάρτηση στο ιστολόγιο γιατί δεν μου αρέσει μεν να σβήνω τουη,  ήθελα δε να υπάρχει κάπου νοικοκυρεμένη και η σωστή ανάλυση.  

=============

Πώς μπορώ να μάθω πόσοι μπαίνουν ή βγαίνουν ετησίως από τη χώρα; Πώς μπορώ να βρω πόσοι Έλληνες ζουν σε άλλες χώρες;

Οι εθνικές στατιστικές δεν είναι μυστικά του κράτους. Είναι αναρτημένες στο διαδίκτυο. Αν είναι ελληνικές, ο Έλληνας πολίτης τις έχει πληρώσει - δικαιούται να μπορεί να τις χρησιμοποιεί, και γι αυτό είναι ανάγκη να τού εξηγούμε, όσοι μπορούμε, από πού προέρχονται τα νούμερα που ακούει. 

Στοιχεία για αναχωρήσεις και αφίξεις έχουμε από την Ελστατ μέσω της Eurostat. Για να καταχωρηθεί κάποιος ότι 'ανεχώρησε΄ ή ότι 'αφίχθη' πρέπει να έχει σκοπό να μείνει στη χώρα-δέκτη τουλάχιστο 12 μήνες. 

• Πόσοι υπολογίζεται ότι φεύγουν κάθε χρόνο μπορείτε να το δείτε εδώ 
• Πόσοι υπολογίζεται ότι εισέρχονται μπορείτε να το δείτε εδώ. 

Για πριν το 2008 δυστυχώς δεν έχουμε εύκολα προσβάσιμα στοιχεία για τη μετανάστευση ανά υπηκοότητα, και στοιχεία ανά ηλικία έχουμε ακόμη και τώρα μόνο για το σύνολο των ροών και όχι ανά υπηκοότητα. Ο λόγος για την έλλειψη παλαιότερων λεπτομερών στοιχείων είναι ότι η συλλογή στοιχείων από την οποία προέρχονται τα στοιχεία διέπεται από έναν Ευρωπαϊκό Κανονισμό του 2007 (826/2007). 

Αυτά για τις ροές του πληθυσμού. Τα αποθέματα πληθυσμού μπορείτε να τα βρείτε αλλού. 

• Η πιο χρήσιμη πηγή στην περίπτωση της ΕΕ είναι αυτή η χρονοσειρά της έρευνας εργατικού δυναμικού, με στοιχεία για τους πληθυσμούς Ελλήνων πολιτών που ζουν στα μέλη της Ε.Ε, ανά ηλικία και επίπεδο εκπαίδευσης. Μέχρι το 2019, η σειρά αυτή περιλαμβάνει και τη Βρετανία και τις χώρες-μέλη της EFTA, πράγμα πολύ χρήσιμο για τους υπολογισμούς μας. Από την ίδια σελίδα μπορείτε να βρείτε και τα νούμερα για τη σημερινή σύνθεση της ΕΕ. Την πηγή αυτή μού την επεσήμανε ο @corvusleucus και τον ευχαριστώ πολύ. 
  
  
• Για την Αμερική μπορούμε να συγκρίνουμε τον πληθυσμό των Ελλήνων από τη μια απογραφή ως την προηγούμενη σε επίπεδο κομητείας - μπορείτε να δείτε τα σχετικά στοιχεία εδώ.
  
  
• Ο Καναδάς δίνει κατανομές ανά εποχή άφιξης εδώ. 
  
  
• Η Αυστραλία δίνει εισροές ανά έτος εδώ και εκροές εδώ (αν δεν βρίσκετε τους πίνακες δείτε εδώ) 

Έχουν επιστρέψει 350.000 από τους 600.000 ξενιτεμένους; 

Αν διαβάσει κανείς τις δημοσιεύσεις που παρέθεσα παραπάνω, μπορεί να μείνει με την εντύπωση ότι η Ελλάδα, ή τουλάχιστον η κυβέρνηση, έχει κάποιο στόχο να φέρει πίσω όσο περισσότερους γίνεται από μια κοόρτη 600.000 Ελλήνων - κι ότι είμασταν, το 2023 τουλάχιστο, στο 58% του στόχου. 

Δεν είναι ακριβώς έτσι - ούτε στόχος υπάρχει ούτε τα παραπάνω νούμερα έχουν πολύ νόημα από μόνα τους. Κι αυτό γιατί ένα μεγάλο μέρος των 'μεταναστευτικών' ροών που καταγράφουν οι στατιστικές δεν είναι πραγματική μετανάστευση.  Συμπεριλαμβάνουν όλους σχεδόν τους φοιτητές εξωτερικού καθώς και ορισμενους expats, ναυτικούς και άλλους. Υπάρχουν συνεχείς ροές εκατέρωθεν που, από την οπτική των ατόμων που μπαίνουν και βγαίνουν από τη χώρα, είναι σίγουρα προσωρινές και θα αντιστραφούν σε μερικά χρόνια. Κατά συνέπεια είναι σημαντικό να παρακολουθεί κανείς τις καθαρές ροές, και αν χρειάζεται να υπολογίσει μη καθαρές ροές να αγνοεί στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό τις προβλέψιμες.

Περιληπτικά, ορίστε η εικόνα που δίνουν οι στατιστικές. 

Στο γράφημα, 

• οι γαλάζιες/μπλε στήλες απεικονίζουν ροές Ελλήνων υπηκόων και οι μωβ ροές μη Ελλήνων υπηκόων. 
• οι εκροές (άνθρωποι που φεύγουν από την Ελλάδα) είναι σκουρόχρωμες στήλες και οι εισροές (άνθρωποι που έρχονται στην Ελλάδα) είναι ανοιχτόχρωμες στήλες
• οι εκροές είναι αρνητικές (γι αυτό τις παρουσιάζω κάτω από τον άξονα). 
• τα νούμερα που αντιστοιχούν στις μπάρες μπορείτε να τα δείτε στον αριστερό άξονα - πχ το 2013 έφυγαν από την χώρα λίγο παραπάνω από 50,000 Έλληνες πολίτες και άλλοι τόσοι μη Έλληνες. 
• Οι γραμμές επεικονίζουν καθαρές ροές - δηλαδή τη διαφορά μεταξύ εισροών και εκροών. Αν φεύγουν πιο πολλοί από ό,τι έρχονται στη χώρα, η καθαρή ροή είναι αρνητική. 
• Τα νούμερα που αντιστοιχούν στις γραμμές μπορείτε να τα δείτε στο δεξιό άξονα.
• Έλληνες είναι οι πολίτες της χώρας και μόνο - ένας Ελληνοκύπριος, π.χ. που δεν έχει την ιδιότητα του Έλληνα πολίτη είναι στις μωβ και όχι στις γαλάζιες/μπλε μπάρες. 

Αν λοιπόν δεχτούμε ότι τα νούμερα είναι αξιόπιστα, το 2022 λίγο έλειψε να γίνει η πρώτη χρονιά που επέστρεψαν στην Ελλάδα περισσότεροι Έλληνες από ό,τι έφυγαν. Από το 2010 ως το 2022 η καθαρή απώλεια πληθυσμού ήταν 250.000 Έλληνες και 181.000 ανεξαρτήτως ιθαγένειας. Όντως, 600.000 περίπου Έλληνες 'έφυγαν' και 350.000 περίπου 'επέστρεψαν'. Αυτός είναι ο αριθμός που είδατε στις θριαμβευτικές δημοσιεύσεις που παρέθεσα παραπάνω.

Πόσοι όμως από αυτούς τους 600.000 που έφυγαν και 350.000 που επέστρεψαν είναι προβλέψιμες ροές όπως τις περιγράψαμε παραπάνω; Ας δούμε πχ τους φοιτητές ή, τουλάχιστον, τις ηλικίες που συνήθως επηρεάζονται από την εκπαιδευτική μετανάστευση. Στο γράφημα παρακάτω φαίνεται σαν να υπάρχει ένας επταετής κύκλος μετανάστευσης και επιστροφής - αν και τα στοιχεία δεν ακολουθούν προσωπικά συγκεκριμένα άτομα. 

Πιο σημαντικό είναι ότι περίπου 15.000 (τις καλύτερες εποχές) με 25.000 άτομα φεύγουν κάθε χρόνο, μάλλον για σπουδές, και επιστρέφουν. Δείτε πχ πόσες είναι οι συνολικές εισροές και εκροές στις ηλικίες 20 με 29 το 2008. Πολλαπλασιάστε επί 12 χρόνια και έχετε 180.000 με 300.000 πολύ προβλέψιμες αναχωρήσεις και επιστροφές.  

Αν αυτός ο υπολογισμός είναι κοντά στη πραγματικότητα, τότε μπορεί να είναι πολύ λιγότεροι και οι ξενιτεμένοι και παλιννοστούντες - οι 600.000 γίνονται 300.000 ως 420.000 και οι 350.000 γίνονται από 50.000 ως 170.000.  Η καθαρή ροή παραμένει ίδια αλλά τώρα, αν θέλετε να το σκεφτείτε σε όρους ποσοστών, έχουν επιστρέψει ένα 17% ως 40%. 

Συμπεράσματα

Έχει λοιπόν αντιστραφεί το brain drain μεταξύ των Ελλήνων; Δεν ξέρουμε. Δεν έχουμε στοιχεία του 2023, ούτε του 2024. Το 2022 πάντως, αν δεχτούμε τα δημοσιευμένα στοιχεία, είχε ουσιαστικά μόλις σταματήσει η έξοδος. Αν πάρουμε μια μέση εκτίμηση, περίπου το ένα τρίτο των πραγματικά ξενιτεμένων είχε επιστρέψει. Μπορεί οι καθαρές ροές να έχουν έκτοτε γίνει θετικές - αν ναι, τότε θα χρειαστούν σωρευτικά 250.000 σε καθαρές ροές, όσες δηλαδή και η καθαρή απώλεια που προηγήθηκε, για να αντιστραφεί πλήρως το κύμα μετανάστευσης επί κρίσης. Για το πόσο καιρό θα πάρει αυτό, μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Αν δεν σας ενοχλεί αυτό, πάμε να δούμε τί είδους υποθέσεις.

Σε καλές χρονιές όπως το 2008, η καθαρή εισροή Ελλήνων ήταν περίπου 8.000. Με αυτό το ρυθμό, το κύμα μετανάστευσης Ελλήνων προς την Ελλάδα θα αντιστραφεί σε περίπου 30 χρόνια. Από την άλλη αυτός που μεταναστεύει σε κακές εποχές και σε ώριμη ηλικία επιστρέφει πολύ πιο εύκολα (υποθέτω) από ό,τι αυτός που έφυγε χωρίς μεγάλη ανάγκη και νεότερος - οπότε δεν είναι παράλογο να δει κανείς μια έντονη θετική ροή τα πρώτα χρόνια της ανάκαμψης. Από την άλλη στο τετράγωνο, το 2022 απέχει μια δεκαετία από την αρχή της κρίσης. Πολλοί που ίσως θα ήθελαν να γυρίσουν 'μόλις φτάξουν τα πράγματα' μάλλον δεν είχαν την ευκαιρία. Αν έκαναν σχέσεις ή οικογένειες έξω, δύσκολα θα γυρίσουν τώρα πια - το ξέρω από πρώτο χέρι.

Είναι αξιόπιστα τα στοιχεία;

Όσοι με διαβάζετε χρόνια τώρα ίσως να παραξενεύεστε που, δύο φορές τώρα, άφησα να εννοηθεί ότι μπορεί τα στοιχεία περί μετανάστευσης να μην είναι αξιόπιστα. Θα ξέρετε ότι έχω μεγάλο σεβασμό για τις εθνικές στατιστικές υπηρεσίες και με ενοχλεί πολύ το πόσο αβασάνιστα τις κατηγορούν διάφοροι ανίδεοι για συνωμοσίες και άλλες ατασθαλίες. Φοβάμαι ότι αυτή τη φορά σας έχω κακά νέα. 

Πρέπει να μπούμε λίγο στην κοιλιά του κήτους και να δούμε πώς ακριβώς γίνονται οι υπολογισμοί. Ομολογώ ότι δεν είχα ιδέα και τα όσα έμαθα μελετώντας το θέμα δεν μού άφησαν καλή εντύπωση. 

Η Ελστάτ παραθέτει δύο μεθοδολογικές εκθέσεις, μία για τα στοιχεία ως το 2014 και μία για τα στοιχεία ως το 2023. Περιληπτικά κατάλαβα τα εξής.

Κάποιες μεταναστευτικές ροές μετρώνται αντικειμενικά 

• για κάθε χρονιά απογραφής (2011, 2021, 2031 κλπ) οι μεταναστευτικές εισροές της προηγούμενης χρονιάς φαίνεται να υπολογίζονται βάσει των στοιχείων της απογραφής - η απογραφή ρωτά κάθε συμμετέχοντα αν έφτασε στη χώρα τους τελευταίους 12 μήνες.
• για κάθε άλλη χρονιά, συγκεκριμένες εισροές μόνο υπολογίζονται βάσει διοικητικών στοιχείων -  συγκεκριμένα οι αιτούμενοι ασύλου και δικαιούχοι άλλων ειδών προστασίας. 

 Όλες οι υπόλοιπες ροές, όμως, υπολογίζονται βάσει ενός μοντέλου που ομολογώ ότι με σοκάρει πόσο απλοϊκό είναι.  

• Οι συνολικές μεταναστευτικές εισροές υπολογίζονται ως μια σταθερή συνάρτηση των εισροών της προηγούμενης χρονιάς και της αύξησης του ΑΕΠ την προηγούμενη χρονιά. Την παραθέτω παρακάτω. Δεν μπορώ να καταλάβω από αυτή την εξήγηση πώς καταλογίζονται σε ηλικιακές ομάδες και εθνικότητες.  

• Οι συνολικές μεταναστευτικές εκροές υπολογίζονται ακόμη πιο παράξενα, ως μια σταθερή συνάρτηση των μεταναστευτικών εισροών από την Ελλάδα τις οποίες καταγράφει η Γερμανική στατιστική υπηρεσία (και μόνο!). Οι μεταναστεύσταντες έπειτα καταλογίζονται σε ηλικιακές ομάδες και φύλο με βάσει αναγωγές από τα στοιχεία της πιο πρόσφατης απογραφής. Το περίεργο είναι ότι η μεθοδολογία αυτή είναι υποδεέστερη από αυτή που χρησιμοποιήθηκε πριν το 2014, - αν μη τι άλλο, γιατί η παλιά μεθοδολογία βασίζεται σε στοιχεία περισσότερων χωρών. Φαίνεται όμως ότι το Γερμανικό, ας το πούμε, μοντέλο υπερίσχυσε γιατί δίνει αρκετά καλές προσεγγίσεις των πραγματικών στοιχείων χωρίς να χρειάζεται πολλά πρωτογενή στοιχεία.  
  
  Σημειωτέον - στη βάση δεδομένων της Eurostat η Γερμανία φαίνεται να δίνει μόνο για μερικές χρονιές νούμερα μεταναστών από Έλλάδα και όχι όλες. Δεν βγάζει πολύ νόημα.  
  
  

Θα μιλήσουμε για τα αποτελέσματα όλων αυτών των υπολογισμών - αλλά έχοντας δει τα παραπάνω δεν ξέρω πόσο νόημα έχει. Αν το ζήτημα της μετανάστευσης είναι σημαντικό για την κυβέρνηση, τότε  χρειάζεται μια μεγάλη μεθοδολογική αναθεώρηση. Η Μεγάλη Βρετανία πέρασε μια παρόμοια ιστορία που ακόμη ταλαιπωρεί το τιμημένο Office for National Statistics.    

Τα παραπάνω ελπίζω σας εξηγούν γιατί είναι τόσο παλιά τα στοιχεία που δίνει η Eurostat για τη μετανάστευση - εξ ορισμού η ελστατ δεν μπορεί να παράξει στοιχεία για τις εκροές προτού πάρει στοιχεία από τους Γερμανούς συναδέλφους του Destatis. μόνη εξαίρεση είναι η χρονιά της εκάστοτε απογραφής - η οποία όμως με τη σειρά της κάνει 2 χρόνια να αναλυθεί σε βάθος.

=============

Γιατί δημοσιεύει τόσο άκυρα στοιχεία η ελστατ; 

Αυτό που πρέπει να κατανοήσει κανείς είναι ότι οι υπολογισμοί της ελστατ για τη μετανάστευση δεν σχεδιάστηκαν για να απαντούν στο ερώτημα, πόσοι Έλληνες έφυγαν από την Ελλάδα ή επέστρεψαν στην χώρα κάθε χρονιά. Σχεδιάστηκαν για να βελτιώσουν τις εκτιμήσεις του συνολικού πληθυσμού της χώρας στα χρόνια μεταξύ απογραφών. 

Η απογραφή του πληθυσμού μάς δίνει με μεγάλη ακρίβεια τον πληθυσμό της χώρας, αλλά το κόστος της είναι τεράστιο κι άρα δεν μπορεί να διεξάγεται κάθε χρόνο. Αντ' αυτού διεξάγεται κάθε δέκα χρόνια τόσο στην Ελλάδα όσο και παντού αλλού στην Ευρώπη. Στο μεταξύ το κράτος και οι ΔΕΚΟ χρειάζονται υπολογισμούς για τον πληθυσμό ώστε να προγραμματίσουν την προσφορά υπηρεσιών και να κατανείμουν σωστά τους πόρους τους - το υπουργείο Παιδείας πρέπει να ξέρει πόσα παιδιά υπάρχουν, το Υγείας πρέπει να ξέρει πόσοι ηλικιωμένοι υπάρχουν και πόσες γεννήσεις συμβαίνουν ετησιώς, η ΔΕΗ πρέπει να ξέρει πόσο πρέπει να αντέχει το δίκτυο ανά περιοχή.  

Όταν κάνεις τέτοια χρήση των στατιστικών, ακόμη και σχετικά μεγάλα σφάλματα συγχωρούνται αρκεί να είσαι στη σωστή τάξη μεγέθους και να βλέπεις σωστά τις τάσεις. Όταν όμως είσαι η στατιστική υπηρεσία, οι επίσημες στατιστικές σου δεν μπορούν να έχουν είναι τόσο φλου γιατί αργά ή γρήγορα κάποιος θα τις χρησιμοποιήσει με τρόπους που ίσως δεν φανταζόσουν, και τα σφάλματα θα έχουν πολύ μεγαλύτερες επιπτώσεις - όπως και συνέβη εν προκειμένω.

 

Για να είμαστε ακόμη πιο δίκαιοι όμως, η ελστατ δεν δημοσιεύει τα στοιχεία που είδατε παραπάνω με τη μορφή που σάς τα παρέθεσα. Τα παραδίδει στη Eurostat, ως μέρος της τεκμηριώσης για τις ετήσιες εκτιμήσεις του πληθυσμού. Η Eurostat με τη σειρά της τα διαθέτει στο κοινό επειδή σε πολλές άλλες χώρες τα στοιχεία προέρχονται από πιο καλής ποιότητας έρευνες ή διοικητικά στοιχεία κι άρα δεν υπάρχει λόγος να τα καταχωνιάσει.   

=============

Σημειώσεις σχετικά με την ηλικιακή κατανομή των μεταναστευτικών ροών

Την ηλικιακή κατανομή των εκροών μπορείτε να τη δείτε εδώ, και των εισροών εδώ. Επειδή δεν μπορώ να διαχωρίσω ανά υπηκοότητα, το γράφημα επηρεάζεται από πολλές μεταβλητές - για παράδειγμα τον πόλεμο στη Συρία. Γι αυτό εξάλλου η μεγαλύτερη καθαρή ροή μετανάστευσης το 2016 ήταν αυτή των βρεφών κάτω των 5 ετών, καθώς και νέων ανάμεσα στις ηλικίες των 15 και 24.