Η πειθώ στα χρόνια των Μνημονίων: Ή, γιατί στηρίζω το ΚεΦιΜ.

Αντί εισαγωγής

Η πρώτη μου δουλειά ήταν η καλύτερη. Το σχολείο μου είχε (και έχει ακόμη) έναν επιτυχημένο ρητορικό όμιλο* και στη συμμετοχή μου σε αυτόν χρωστάω πολλές από τις σημαντικότερες φιλίες και εμπειρίες της ζωής μου. 

Όταν ήρθε η σειρά μου να προπονήσω τον όμιλο, προέτρεπα τους μαθητές να μην αναλώνονται στη συλλογή στατιστικών στοιχείων και ο ίδιος τα χρησιμοποιούσα πολύ σπάνια. Υπήρχαν πρακτικοί λόγοι γι' αυτό (δύσκολα διασταυρώνονται στοιχεία στη μέση της συζήτησης), ύπήρχε όμως και η εκπαιδευτική διάσταση. Το ζητούμενο ήταν να καταλάβει κανείς πώς δομείται ένα επιχείρημα, από που αντλεί την ισχύ του, και πώς μπορούν να εντοπιστούν οι αδυναμίες του - όχι να μάθει απέξω νούμερα και παραπομπές. Oι μαθητές αναλάμβαναν στην τύχη την πλευρά του θέματος την οποία θα υπερασπίζονταν. Όχι για να μάθουν τάχα ότι δεν υπάρχει αλήθεια, αλλά για να μάθουν ότι ο συνάνθρωπός μας πολλές φορές πρώτα διαμορφώνει 'θέσει' την άποψή του κι εκ των υστέρων μαθαίνει να την υπερασπίζεται. Ο δημόσιος διάλογος δε, ακολουθεί τον κανόνα του Kuhn: ένα υπόδειγμα νικιέται από ένα άλλο υπόδειγμα, από ένα πιο ελκυστικό αφήγημα. Δεν νικιέται από τα δεδομένα που δεν εξηγεί. 

Δεν έχω αλλάξει γνώμη, παρά τα φαινόμενα. 

Το ιστολόγιο αυτό δεν ξεκίνησε για να κάνω fact-checks και να γράφω σεντόνια. Η κρίση όμως, και ειδικά οι επικοινωνιακοί εμφύλιοι του 2010—12 και του 2015, τα έφεραν όλα αυτά στο προσκήνιο από ανάγκη. Ο κόσμος έμαθε να πιστεύει κυριολεκτικά τέρατα. Βασικά στοιχεία, προσβάσιμα κατ' αρχήν, έλειπαν από την επιχειρηματολογία και την αντίληψη κάθε πλευράς. Τα ηλεκτρονικά μέσα, ακόμη κι εκείνα με ονόματα βαριά σαν πιεστήριο, σπάνια παρέθεταν πρωτογενείς πηγές. Η κοντόφθαλμη λογική τους ακόμη και τώρα είναι ότι ένας επισκέπτης που ξεροσταλιάζει παθητικά στις σελίδες τους είναι πολυτιμότερος από κάποιον που αλλάζει σελίδα για να εξετάσει τις πηγές τους. 

Τι μένει να πούμε;

Κι όμως σιγά σιγά η σκόνη καταλαγιάζει. Οι Έλληνες έχουν μάθει την ορολογία της κρίσης και ποιά νούμερα πρέπει να προσέχουν σαν ηλικιωμένοι που κάνουν συχνά εξετάσεις. Οι πάλαι ποτέ αντιμνημονιακοί υπογράφουν μνημόνια και τα υπερασπίζονται ψελλίζοντας λόγια που τους μάθαμε εμείς, οι γερμανοτσολιάδες - προδότες - νεφελίμ - ανάλγητοι φιλελέρες. Το κακό ΔΝΤ έγινε καλό ΔΝΤ, και σιγά σιγά απλά ΔΝΤ. Μετά από επτάμιση χρόνια, οι Έλληνες όσες πληροφορίες ήθελαν να μάθουν πάνω-κάτω τις έχουν μάθει. 

Στο μεταξύ οι Έλληνες φιλελεύθεροι χάσαμε τη μάχη για τη νοηματοδοσία της Κρίσης. Σε μια Βουλή με Λεβέντη, Νικνικ, Πόρτα-Πόρτα και Χρυσαυγίτες έχουμε ελάχιστους βουλευτές και κανένα γνήσια δικό μας κόμμα. Ο Έλληνας δέχτηκε, με τα πολλά, ότι το κράτος ξόδευε περισσότερα από όσα εισέπραττε κι ότι δεν παίζει να μας χαρίσει λεφτά ο Πούτιν ή να πλουτίσουμε από τα πετρέλαια του Αιγαίου.Αλλά μετά από επτά χρόνια κρίσης δεν τον νοιάζει ποιός έφταιξε ούτε τι έπρεπε να είχε γίνει διαφορετικά. 

Επειδή όμως όραμα για την επόμενη μέρα δεν υπάρχει, έχουμε ακόμη μια ευκαιρία να κάνουμε κάτι χρήσιμο για τη χώρα. Η κουβέντα που κάναμε ως τώρα πρέπει να τελειώνει και να δώσει τη θέση της σε έναν εντελώς διαφορετικό διάλογο. 

Ο Κιμ δεν θα πατήσει το κουμπί

Για να δούμε τι είδους διάλογος πρέπει να ξεκινήσει, ας σκεφτούμε τι θα συμβεί αν κάποτε τελικά 'νικήσουμε' ιδεολογικά. Θα πεθάνουν από τη ντροπή τους οι επιτήδειοι κρατιστές και οι συμπολίτες μας που τους έφεραν στην εξουσία; Θα αυτοεξοριστούν όλοι μαζί στη Βενεζουέλα, την Ουγγαρία ή έστω τη Σουηδία (ανάλογα τον καημό του ο καθένας); Θα αποσυρθούν σε μοναστήρια διαβάζοντας προφητείες; Θα δεχτούν την τεχνοκρατική μας ανωτερότητα και θα μας παρακαλέσουν να τους κυβερνήσουμε; Ή μήπως θα πατήσει το κουμπί ο Κίμ, αδειάζοντας την Ελλάδα για να εποικιστεί από πιο άξιους φιλελεύθερους πολίτες εισαγωγής; 

Μα τίποτε απ' όλα αυτά δεν θα γίνει, κι ευτυχώς. Η χώρα μ' αυτά και μ' αυτά θα συνεχίσει να υπάρχει - πιο γερασμένη, πιο φτωχή- και οι ιδεολογικοί μας αντίπαλοι μαζί της. Δεν μας περιμένει ούτε φιλελεύθερη, ούτε εθνικιστική, ούτε σοσιαλιστική, ούτε αναρχική επανάσταση στο τελος του δρόμου. Αφού έχουν έτσι τα πράγματα, τριών ειδών τακτικές μας απομένουν: συνεργασία, δολιοφθορά και προσηλυτισμός. 

Είμαστε λίγοι

Συνεργασία και δολιοφθορά είναι δύο εκδοχές της ίδιας τακτικής - οι φιλελεύθεροι αναρριχώνται στην εξουσία καβάλα σε ένα μεγαλύτερο κόμμα - είτε ως εταίροι του σε έναν κυβερνητικό συνασπισμό, είτε καταλαμβάνοντας εκ των έσω την ηγετική του ομάδα.

Δεν θέλω να αδικήσω όσους σκέφτονται έτσι. Το ελληνικό πολίτευμα είναι τόσο άνισα στημένο κατά των μικρών πολιτικών δυνάμεων που δεν αφήνει περιθώρια για ελπίδα. Ξεχνούν όμως πόσο λίγοι είμαστε (δείτε σχετικά εδώ). Περίπου ένα 6%-7% του εκλογικού σώματος είχαν φιλελεύθερες αξίες το 2008 και στα κοινωνικά και στα οικονομικά ζητήματα . Ίσως φτάσαμε στο 9%-10% το 2015 και εκεί βρισκόμαστε ακόμη το 2017. Οι περισσότεροι φιλελεύθεροι (που όντως ψηφίζουν) υποστηρίζουν τη ΝΔ, όμως μειοψηφούν σημαντικά μεταξύ των ψηφοφόρων της (ήταν λιγότερο από το 20% του συνόλου το 2008, λίγο παραπάνω το 2015, λιγο λιγότεροι το 2017). 

Για να μην σας κουράζω: κανένα κόμμα εξουσίας δεν πρόκειται να αλλάξει δραστικά πορεία για το χατίρι μας. Καλή τύχη στον Κυριάκο, αλλά μην έχετε αυταπάτες. Η δουλειά των κομμάτων εξουσίας δεν είναι να κάνουν ιδεολογικές επαναστάσεις, αλλά να χτίζουν, με μπαλώματα και με εκπτώσεις, συμμαχίες μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων που για λίγο βρίσκουν κοινό τόπο σε πέντε δέκα αιτήματα. Αυτό δεν είναι ελάττωμα της δημοκρατίας - το αντίθετο.

Η λύση του προσηλυτισμού, όσο δύσκολη κι αν φαντάζει, έχει περισσότερες προοπτικές και είναι απόλυτα συμβατή με τις άλλες δύο. Για να το πω αλλιώς: δεν χρειάζεται οι φιλελεύθεροι να συμφωνήσουμε σε πρόσωπα ή κόμματα αν καταφέρουμε να φτιάξουμε σιγά σιγά ένα πραγματικό, ζωντανό κίνημα που θα φέρει κι άλλους συμπολίτες μας σε επαφή με τις ιδέες μας. Ένας ισχυρός πόλος ψηφοφόρων που είναι συνεπείς σε πέντε απλά αιτήματα και μπορούν να συνεννοηθούν σε βασικό επίπεδο με τους συμπολίτες τους θα αναγκάζει πάντα σε συμβιβασμούς τα κόμματα εξουσίας κι ας μην τα ψηφίσει ποτέ.

"Έχετε δύο λεπτά να σας μιλήσω για τον Κύριο και Σωτήρα μας, την ελεύθερη αγορά;" 

Αν διαλέξουμε την επιλογή της της πειθούς, ο δρόμος μας είναι ανηφορικός. Επτά χρόνια τώρα δεν καταφέραμε να πείσουμε πολλούς συνανθρώπους μας. Οι επικλήσεις της 'κοινής λογικής', η οχύρωση πίσω από στατιστικές, ακόμη και οι εξαγριωμένες επιθέσεις σε 'σανοφάγους' και 'γίδια', όλα αυτή την αδυναμία μας δείχνουν - να πείσουμε, να διδάξουμε ανθρώπους έξω από τον κύκλο μας. Δεν σας κάνω τον έξυπνο - εγώ τα έκανα πρώτος αυτά τα λάθη. Πρέπει όμως να τα αφήσουμε πίσω μας. 

Η "κοινή λογική" είναι η χειρότερη από τις αυταπάτες μας. Ο άνθρωπος δεν είναι αυτό που νομίζουμε. Η ελευθερία κι ο αυταρχισμός του έρχονται εξίσου αυθόρμητα και αβίαστα. Δεν έχει ούτε φυσικό αισθητήριο της αλήθειας ούτε φυσική ροπή προς αυτήν. Το μόνο που ενστικτωδώς αφουγκραζόμαστε στο λόγο του άλλου είναι η βιολογική, κοινωνική, ή ιδεολογική μας συγγένεια - ενστικτωδώς ξεχωρίζουμε τους 'δικούς μας' από τους 'αλλους'. Ακριβώς γι αυτό το λόγο, οι άνθρωποι δεν αλλάζουν γνώμη πάνω στην κουβέντα, επειδή τους έπεισες με τη ρητορική μαεστρία σου, την τετράγωνη λογική σου ή τα τεκμήριά σου. Μπορούν όμως να πειστούν για την καλή σου προαίρεση, ή τη βαθειά σου γνώση, και να αρχίσουν να σε ακούν πιο προσεκτικά.

Ο πραγματικά πειστικός λόγος δεν είναι λοιπόν ο λόγος που αλλάζει γνώμη στον άλλο, αλλά αυτός που τον μπολιάζει με αμφιβολία ή περιέργεια, ή τον κάνει να σκεφτεί με τρόπο που δεν έχει ξανασκεφτεί ποτέ. Που ταράζει τον απαθή. Η πειθώ δημιουργεί μια διαφορά δυναμικού, ας το πούμε έτσι, ανάμεσα στις πεποιθήσεις που έχει, ή ανάμεσα στις πεποιθήσεις και τις πράξεις του. Το τι θα κάνει με αυτή την ενέργεια δεν μπορείς να το καθορίσεις με την πειθώ. Μπορεί (σπάνια) να αλλάξει στάση. Μπορεί (συχνότερα) να αναζητήσει επιπλέον επιβεβαίωση για τις απόψεις του. Μπορεί να σε αποφεύγει ή να σε περιθωριοποιήσει. 

Η αυταπάτη της κοινής λογικης όμως μας περιορίζει και με πιο σημαντικούς τρόπους. Αφενός δεν έχουμε πάντα δίκιο. Αφετέρου ο δημόσιο διάλογος δεν χτίζεται στη βάση της λογικής.

Πώς δουλεύει ο δημόσιος διάλογος

Σκεφτείτε λίγο τι γνωρίζουμε για τη δυναμική του δημόσιου διαλόγου στις μέρες μας. Ο Galam (2013) πχ μας λέει ότι όταν ο δημόσιος διάλογος διεξάγεται υπό συνθήκες αβεβαιότητας, αργά ή γρήγορα υπερισχύει η πλευρά με τους περισσότερους παθιασμένους οπαδούς. Οι Guazzini et al (2015) εξηγούν ότι δεν είναι η προσωπικότητα του άλλου που τον κάνει παθιασμένο. Είναι η θέση του στο δίκτυο. Η προσωπικότητα καθορίζει μόνο σε τίνος την επιρροή θα είναι πιο δεκτικός. Ανακαλύπτουμε λοιπόν αυτό που ξέρουν όλες οι θρησκείες, όλες οι συμμορίες, όλες οι μονάδες ειδικών δυνάμεων, και όλες οι ποδοσφαιρικές ομάδες, είναι ότι κανείς είτε ανατρέφεται μέσα σε έναν χώρο είτε μυείται σε αυτόν με σύμβολα, αφηγήματα και τελετουργίες. Αμφότερες είναι κοινωνικές και όχι λογικέ ή μηχανικές διαδικασίες. 

Αυτό ισχύει και για "πεφωτισμένες" τάχα απόψεις όπως οι δικές μας. Η "γενιά της easyjet" γουστάρει Ευρώπη και ανοιχτά σύνορα γιατί μυήθηκε σε αυτήν σε στιγμές καθοριστικές - στις σπουδές, σε περιπετειώδεις νεανικές διακοπές, σε επιχειρηματικά ταξίδια, σε καλοκαιρινούς έρωτες. Όχι επειδή την έπεισαν τα επιχειρήματα υπέρ της Ενιαίας Αγοράς ή επειδή ψάχτηκε καθόλου σε θέματα Κοινής Αγροτικής Πολιτικής.

Θα μου πείτε - οι φανατικοί πρέπει τουλάχιστον να είναι αμόρφωτοι ή χαζούληδες. Όσο περισσότερα γνωρίζει κανείς τόσο πιο πολύ νερό βάζει στο κρασί του. Κι όμως, μας λένε οι Kahan et al (2013), αναλύοντας το φαινόμενο της 'στρατευμένης' τεχνικής δεξιότητας. Όσο καλύτερα καταρτισμένος είναι κανείς, τόσο περισσότερο μπορεί να διαστρέψει τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή του. Η πόλωση σε καίρια ζητήματα είναι μεγαλύτερη μεταξύ των 'ψαγμένων,' παρά μεταξύ των περαστικών.

Πέρα από την ποσοτική πλευρά του φαινομένου υπάρχει και ποιοτική πλευρά. Όταν ο κόσμος ακολουθεί και αναπαράγει υλικό που επιβεβαιώνει τις απόψεις του και προωθεί ομοϊδεάτες, μοιραία δημιουργούνται γκέτο και μονοκαλλιέργειες ιδεών που γίνονται όλο και πιο ακραίες. Όπως κάθε είδους αιμομιξία, κάθε ανταλλαγή απόψεων μέσα σε αυτούς τους θύλακες αποδυναμώνει τις θέσεις τους - η άμυνα ενάντια στην κριτική γίνεται όλο και περισσότερο όχι μέσω επιχειρημάτων αλλά με κοινωνικούς ελέγχους. Αυτό το βλέπουμε ξεκάθαρα όταν το κάνουν οι 'άλλοι'. Δεν το βλέπουμε ξεκάθαρα όταν το κάνουμε εμείς οι ίδιοι.

Φιλελευθερισμός με φετβάδες δεν γίνεται

Είναι πλέον κοινός τόπος το αφήγημα, ότι τάχα ο φιλελεύθερος κόσμος δεν μπορεί να μιλήσει στον υπόλοιπο επειδή ζει σε μια ελίτ φυσαλλίδα όπου ομοϊδεάτες μιλούν μεταξύ τους. Δεν είμαστε, λέει αυτή η λογική, παρά μια ηχηρή παρέα από επαγγελματίες καλοθελητές ειδικευμένους στο να προσβάλλονται για λογαριασμό τρίτων και να μιλούν υποτιμητικά στους αδαείς. Ή από καλοπληρωμένους και καλοδικτυωμένους αερητζίδες που λένε τεμπέλη και παράσιτο τον κάθε βιοπαλαιστή που δεν δέχεται να του καταστραφεί η ζωή για να τέμνονται στο σωστό σημείο οι καμπύλες της προσφοράς και της ζήτησης. Ο δε 'κανονικός' κόσμος αντιδρά στις εμμονές μας, που του επιβάλλονται συχνά έξωθεν και δια του νόμου, με όλο και πιο προκλητικές και ακραίες εκφράσεις των αντιλήψεών του.

Βλακείες. 

Συμφωνώ οτι χάθηκε κάπου στην πορεία η τέχνη της πειθούς. Είναι λειψός και τελικά επικίνδυνος ένας φιλελευθερισμός που στηρίζεται σε τετελεσμένα, σε εκβιαστικά διλήμματα, σε φιρμάνια και σε δικαστήρια. Όχι επειδή οι εξουσίες δεν οφείλουν να αναγνωρίζουν την πραγματικότητα, και να σέβονται και να υπερασπίζονται ελευθερίες και δικαιώματα. Αλλά επειδή τα νομικά και πολιτικά κεκτημένα χτίζονται πολύ πιο γρήγορα από ό,τι ωριμάζουν στη συνείδηση της κοινωνίας οι αντίστοιχες ιδέες. Ο φιλελευθερισμός δε όταν νικά κατά κράτος στα χαρτιά γίνεται νωθρός και θρασύς – αρχίζει να απαντά στον ανελεύθερο λόγο πρώτα με τον καταναγκασμό και μετά, πολύ αργά, με την πειθώ. Και όταν συμβεί δύο και τρεις φορές αυτό, άκομψα και δημόσια, ο πολύς κόσμος νοιώθει ότι βάλλεται.

Αν λοιπόν κάποια δικαιώματα κα κάποιες ευκαιρίες δεν μπορούν να περιμένουν να ωριμάσει η κοινωνία, καθήκον μας τότε είναι να κάνουμε πιο γρήγορα το ιδεολογικό μας έργο. Πιστεύω όμως ότι η κοινή γνώμη μπορεί να μεταστραφεί γρήγορα, ακόμη και σε ζητήματα που τον πολύ κόσμο τον ταράζουν βαθιά στην ψυχή του. Δείτε πχ πώς αντέδρασε ο Ελληνικός λαός στο θέμα των προσφύγων - πώς βρεθήκαμε από λαός βασικά φοβικός να είμαστε και πάλι, με τις όποιες παραφωνίες, φιλόξενοι και ανθρώπινοι.

Ποιό είναι λοιπόν το αφήγημά μας;

Το φιλελέ Think Tank Dianeosis δημοσιεύει από το 2015 μια σειρά από εξαιρετικές δημοσκοπήσεις σχετικά με τις πεποιθήσεις και τη νοοτροπία των Ελλήνων - ‘Τι Πιστεύουν οι Έλληνες’. Οι απαντήσεις των πολιτών είναι , ακούω, αντιφατικές – όλοι είμαστε λίγο καπιτάλες, λίγο σοσιαλιστές, λίγο αναρχικοί και λίγο φασίστες. Γνέφουμε όλοι αναγνωρίζοντας το πρόβλημα, μετράμε απογοητευμένοι τις λιγοστές ‘υγιείς δυνάμεις’ του τόπου και περιμένουμε την επόμενη έκδοση. Δεν είναι αυτή, νομίζω, η σωστή απάντηση.

Η απάντηση είναι ότι οι Έλληνες (και οι υπόλοιποι λαοί επίσης) δεν ‘πιστεύουν’ τίποτε, κι ως εκ τούτου μπορούν να αντιφάσκουν χωρίς πρόβλημα. Για να είμαι πιο σαφής – οι πολίτες μπορεί να έχουν ηθικές ή φιλοσοφικές αρχές που τους κατευθύνουν στις προσωπικές τους επιλογές. Αυτές όμως σπάνια τους είναι χρήσιμες σε μάκρο ζητήματα. Εκεί αντιθέτως οι πολίτες βρίσκουν το δρόμο τους συνδέοντας αφηγήματα – σκεφτείτε τον Ταρζάν να πετά πάνω από τη ζούγκλα πηδώντας από χορτόσχοινο σε χορτόσχοινο.

Όσοι έχετε διαβάσει το Dune του Frank Herbert θα θυμάστε τις μεθόδους των Bene Gesserit – οι ιεραπόστολοί τους πετούν από πλανήτη σε πλανήτη σπέρνοντας πιασάρικους και εύπλαστούς μύθους και προφητείες. Αιώνες μετά, οι πράκτορές τους όπου κι αν προσγειωθούν μπορούν να επικαλεστούν αυτά τα γνώριμα αρχέτυπα για να κερδίσουν την εμπιστοσύνη και το θαυμασμό των ντόπιων. Από τέτοια ‘βαθιά αφηγήματα’ αποτελείται η συνείδηση του μέσου πολίτη. Όποιος ξέρει να τα χειρίζεται, κυβερνά τον κόσμο.

Δεν γνωρίζω να έχουν χαρτογραφηθεί ποτέ σε βάθος τα βαθιά αφηγήματα και οι κοινωνικές ομάδες στις οποίες βρίσκουν απήχηση στην Ελλάδα. Αξίζει όμως. Η χώρα μας έχει φιλελέ αφηγήματα. Για να τα ανακαλύψουμε χρειάζεται να ξαναζωντανέψουμε και μια άλλη, παλιότερη μέθοδο από τις δημοσκοπήσεις και τα focus groups - χρειαζόμαστε φιλελέ λαογράφους.

Χρειάζεται οι φιλελέδες να καταλάβουμε σε βάθος ποια είναι τα βαθιά αφηγήματα που κουβαλάμε σα λαός, ποιά μπορούν να μεταστραφούν σε υγιείς δυνάμεις και ποιά πρέπει να τα πολεμήσουμε. Ιδανικά, αυτή τη δουλειά θα την είχαμε κάνει πριν την κρίση. Τίποτε όμως δεν είναι ιδανικό και πρέπει να πιάσουμε την άκρη του νήματος από κει όπου έχει κατρακυλήσει το τόπι.

Τις καλές εποχές το αφήγημα της Ευρώπης ήταν ένα τέτοιο βαθύ αφήγημα – η τουρκοκρατία και οι πόλεμοι μας απέκλεισαν από την φυσική μας κληρονομιά – εμείς δώσαμε τα φώτα στην Ευρώπη και από γκαντεμιά τώρα τα απολαμβάνουν άλλοι κι εμείς όχι. Ως Ευρωπαίοι πια και κάτω από τη θαλπωρή μιας διαρκούς ειρήνης, εύκολα θα ανακτήσουμε το χαμένο έδαφος. Δεν αρκούσε αύτο το αφήγημα – μόλις βρεθήκαμε σε (τεχνητή, πιστεύω) σύγκρουση με την Ευρώπη κατέρρευσε.

Για να ξανα-ανακαλύψουμε την τέχνη της πειθούς πρέπει να σκεφτούμε βαθιά, να ακούμε προσεκτικά, και να ξαναφτιάξουμε όχι το ένα, λειψό, αφήγημα της προόδου, αλλά πολλά και αλληλλεπικαλυπτόμενα αφηγήματα. Θέλω κι εγώ να συνεισφέρω σε αυτό το έργο.

[Συνεχίζεται]

* στατιστική-μπόνους: το 2009, σύμφωνα με την PISA, το 7.5% των μαθητών της επικράτειας είχαν πρόσβαση σε ρητορικούς ομίλους. 

GETTING TO YES IN GREECE - A COLLECTION OF MYTHS (IN PROGRESS)

This post needs no introduction, other than for me to say that it is the first of a few on the subject, in which I hope to show how five key elements of the NO side's rhetoric, both within and outside Greece, are fatally flawed.

Due to the density of Greece's political time at the moment, I will have to update and provide references as I go along. If any readers are willing to translate, please get in touch via Twitter.

Myth no.1: Greece is being denied debt relief

As we've known since 2012, debt relief is on the table. What is not on the table is up-front, unconditional debt relief. Debt relief that very explicitly reduces the nominal Euro amount of our debt will be politically difficult, but options exist for reducing the actual value of our debt and our interest burden, and for improving the sustainability of our debt.

The Eurogroup explicitly, unambiguously promised in black and white to discuss debt relief once again on the successful conclusion of our latest programme review. Quoting Jens Bastian's post on Macropolis:

The November 2012 Eurogroup conclusions on Greece agreed that member states would consider “measures … for achieving a further credible and sustainable reduction of Greek debt-to-GDP ratio”. Two conditions were stipulated for such a process to be initiated by Greece’s European creditors: 

I. Achieving an annual primary surplus. The emphasis here is on the term “annual”. The conditionality implies recurring primary surpluses, but it does not specify a certain number or volume to be attained over time. 

II. Full implementation of all [my emphasis] conditions contained in the programme (i.e. the second macro economic adjustment programme) between Greece and the troika.  

[...] 

The aforementioned “full” implementation conditionality critically rests on the conclusion of the sixth review of the ongoing programme between Greece and the troika. The review mission started back in September 2014 in Paris and had already stalled before the election campaign.

Unfortunately, the new Greek government dismissed the Troika in February, refusing to negotiate with them or indeed conclude the sixth review. It seems like centuries ago, but back then they also dismissed the Eurogroup as lacking legitimacy - they would only deal with a European Debt Conference of dubious provenance and legitimacy. This won them tons of credit with the Greek electorate. It also killed the prospect of debt relief, unless a new memorandum could be negotiated from scratch. Which is what we set about doing for the last six months.

By the way, those who claim that Greece has not been offered debt relief forget we've had two restructurings already, one of which delivered very substantial day-to-day interest savings even after accounting for a depressed economy (see graph, raw data here). There is no dogma against debt relief; there are a lot of politicians trying not to get slammed by their electorates. But that is democracy, whether you like it or not. There are no excuses for not factoring other people's politics into our strategy.

Is Greece paying too much interest on its debt? Here's interest as % of gov revenue. Data: http://t.co/YZoTWZaofu pic.twitter.com/0YTyTtfa8p

— Emmanuel Schizas (@eschizas) May 2, 2015

Bottom line - we will get debt relief one way or another. It will have to be packaged nicely for other countries to accept. And it will be conditional. Failing this, only two other options are open to us, both of which end with debt relief: 1. we default 2. negotiations remain stay in limbo but the economy collapses to the point where even the most committed extender-and-pretenders can no longer pretend we're solvent.

Myth 2: The case for debt relief can be divorced from the case for reform.

But why do creditors insist on reforms before debt relief? Because, as Greek voters found when the question of our referendum was announced, debt relief relies on debt sustainability analysis, and DSA relies on assumptions about long term growth. The creditors assume that Greece's long-term growth and revenue raising potential is currently constrained by inefficient government and competitive distortions. Even our own government agrees. The creditors also assume that much of our welfare spending (eg on pensions) is inefficient, which keeps our spending artificially high, and therefore our ability to repay debt articifially low.

If you follow this logic, it follows that more debt is sustainable long-term with reform than without reform. Giving debt relief with reform is good lending. Giving debt without proof of reform is financing the lifestyle choices of the few Greeks who benefit from distortion. Our own government should likewise insist on no debt relief without a credible long-term investment plan - since our growth is currently artificially contrained by Greek businesses not having access to finance and possibly by underinvestment in education and healthcare. Without this, we would get a bad deal.

Within this framework, there is a lot the creditors are getting wrong - not least on pensions and investment. But if our government and the Greek people could agree on the principle that reforms and debt relief are linked, a programme could be built that offers debt relief in exchange for reform, as opposed to just credit on policy conditions.

And because our debt is now super-long in maturity, our creditors should be willing to listen to arguments about the growth enhancing powers of health or education spending - which in the long run make a huge difference to growth.


This is where our government has talked itself, and the country into a corner. There is literally no major reform carried out in the last 6 years that they actually welcomed - even the primary surplus that has allowed then to fight on for six months is an aim they bitterly opposed right up until February. Some of their core voters are still reeling from this change in policy.

Greece has made a staggering fiscal and regulatory adjustment that would win us the respect of any informed observer. A government out to get debt relief would speak of it with pride - "our people sacrificed to make us the only European country that pays its way." but not this government, which must forever play to a gallery back home that wishes said adjustment had never happened, that believes our pre crisis debt was odious, our deficit figures inflated, and Greece the victim of an evil conspiracy.

It is this attitude among the government and its voters that makes it so hard to get any up front concessions. The Greek government, it is clear to all, sees it as its mandate to roll back reform. It offers anything less grudgingly, or with barely a moment's planning. This was not yet the consensus in January. Syriza had the advantage of being clean and owing nothing to established interests. But It was built up through unilateralism and amateurism. Even small things, such as the unbelievably stupid volunteer tax inspector brainwave, add to this image.

Myth 3: appeals to moral hazard have always been just a front for ideological austerity.

To understand how the moral hazard argument works, you need to imagine the preferred scenario of the Debt Jubilee Crowd: back in 2010, Greece defaults to a substantial extent (say 50-70pc) on private creditors and is given a few- or no-strings credit line from Europe and the IMF until it can return to the markets. Ignore for now the question of how European sovereigns would get their parliaments to back such a rescue while having to bail out the entire European banking system at the same time, or whether Europe would indeed survive the ensuing contagion with resource enough to fund continent wide stimulus.

George Papandreou would return from the hypothetical 2010 debt jubilee to a hero's welcome, bringing both fresh, cheap money and debt relief. Elected on a promise that 'money can be found' to pay for government spending, he has been vindicated. He'd stay in power until late 2014, then easily win another term. PASOK would "live and reign," as we say in Greece, while Syriza would forever remain the 5-8% party it was pre-crisis. Today, instead, PASOK is dead, ND is bankrupt. Their old deputies are toxic to any new party. Syriza is miles ahead of everyone else in the polls. 

Jubileans who claim that oligarchs drained the Greek coffers and built the crooked state around their rent-seeking would have got one wish (debt relief) at the expense of the other (fighting corruption and cronyism). If they are right and Greece’s 2009 woes are in no major way related to our spending choices, if indeed Greece's problems were political rather than economic, this would do us no good. The ship would keep speeding into the next iceberg. That's what moral hazard means: by appearing to reward wrongdoing, the creditors would ensure the same system that created the debt would survive. The Greeks benefit from the insistence on moral hazard arguments as much as our creditors - and none more so than Tsipras himself.

Myth 4: This is regime change - Europe versus democracy

The argument above brings us to accusations of regime change orchestrated by Brussels and Frankfurt. Note that the people who make such claims do not denounce the failure of Europe to give us debt relief in 2010 as regime change, though it caused PASOK to politically assassinate g-pap. They don't denounce the rebuff of Samaras' debt relief demands in 2012 as regime change, even though it ensured ND would lose the next election and not see power again for decades, if ever. Only now, with a favoured party at the receiving end, do they cry 'regime change.' And even now, creditors are only risking losing a partner in Syriza because Syriza cannot square up to its niche internal opposition. An actual election today, after all, would give Syriza a bigger lead over ND than it got in the last election and make them all powerful, with a straight majority that would not depend on the disgusting company of the Independent Greeks. 

I am always exasperated by people who make the Greek debt stand-off out to be a battle for democracy. It is far from. To understand why, you have to understand a) what Syriza's mandate was, b) what the Greek people want, c) what's really keeping Syriza from a deal and d) that there are other democracies at play.

First, Tsipras' mandate. Syriza came to power claiming that it could reverse austerity 'with one law, one edict', and that it would make Merkel an offer she would have 'not one in a million' chances of rejecting. It promised a tough renegotiation of our debt , and a gradual reversal of benefits and minimum wage cuts, to be financed by the ECB, a crackdown on tax avoidance and a rebalancing of tax revenues so that the rich pay a greater share than they currently do. No one believed all of this was truly possible. Repeatedly, Syriza supporters said that 'if they do 10% of what they promised, they'll be better than the previous bunch'. The subtext to the people's mandate (which became evident once the negotiations began) was therefore that they wanted someone to restore their dignity, fight their corner, and turn them from passive observers of austerity back into authors of their own fate.

Yet the majority of Greek people are also unwavering in their support for the Euro; not because they all think it was a good idea to join the common currency but because they think it will be a messy divorce right now and would rather not do it while our economy is reeling from the worst recession in history. It may be that, given the option to leave the Euro in an orderly fashion somewhere down the line, a majority of Greeks would take it. They should have this chance. But for now this is not a good option (I am unsure how it would ever be), and voters have been clear in surveys since May that they'd rather take a bad deal than risk Grexit. A majority of Greeks have also, since June, believed that negotiations are not going well.

It is in fact only a small left-wing faction within Syriza that Tsipras is unable to sell a deal to and that is additionally comfortable with Grexit. These may be close to the heart of 2009 Syriza, but they have had almost nothing to do with its electoral success since. A new 30% of the electorate has swelled their ranks which has little in common with the left wing of the party. Unfortunately, as a result of Syriza's history as a coalition, Tsipras would be counting on the votes of its left wing to see any deal through parliament, because this group is over-represented relative to their share of the party's actual popular vote.

It's bad enough that a faction representing some 4-5% of the Greek electorate can hold another 30% that support the government to ransom; but it takes a special kind of cynicism or cluelessness for an outside observer to claim that it actually represents the will of the people.

Finally, Greece has no monopoly on elected governments. Our popular mandate dictates on what terms we're willing to borrow. The creditors' popular mandate dictates on what terms they're willing to lend. If the Venn diagram of the two is null, as it very likely is, then the honest and respectful thing to do is turn to the people and say - I'm sorry, we can't borrow from these people. And stop wasting time.

Myth 5: The Troika has imposed capital controls

I need to make a special point here about the role of the troika in the institution of capital controls in Greece. As was repeated ad nauseam in the last few months, only our own government has ever had the power to introduce capital controls in Greece; it is legally and practically impossible to do in any other way. The ECB does have influence on this process, but only because Greek banks are illiquid and depend on it (via ELA) for funding.

Why are Greek banks illiquid? Because of a massive bank run, which started in December and peaked in January.

And here is the Greek bank run supposedly caused by the ecb in February. Starts in December, peaks in January pic.twitter.com/X1HsUeLyYm"

— Emmanuel Schizas (@eschizas) March 26, 2015

Why was there a bank run in the first place? Because a) Syriza's leadership repeated in its pre-election campaign that it was planning to tax deposits and b) because Greece was left without a credit line when the Troika were sent packing, raising fears that Greece may default - which would kill our banks. Yes the press reported on this - after December - and yes fears of a bank run can help cause a bank run; but the alternative is to muzzle the press on an issue that frankly is quite important (and on which they were reporting broadly accurately).

What did the ECB do in response? A coup-minded ECB could have shut off ELA back in February and shocked the Greek government into submission while they were still unsure of how government works. Instead, they kept increasing the amount Greek banks could borrow from them. Banks borrow ELA money against collateral - in many cases Greek bonds. With our own Finance Minister saying publicly that a) we are insolvent and b) we will seek debt relief, the ECB was left in the position of accepting bonds as collateral that it knew were very likely to be defaulted on. It should have stopped the moment Varoufakis uttered the words. Instead, it simply reviewed the haircut it applied on said bonds, throughout the negotiation. It stopped only when it became clear Greece was going to default on the IMF; a situation that was highly relevant to the value of our bonds and which was too public to (pretend to) ignore.

The ECB is far from angelic of course. But its greatest mistake is to continue to sign-off on Greek banks' solvency. Both the ECB and the Greek government have continued throughout this crisis to hide between the ECB's assessment, which is, frankly, BS. Solvency depends on asset prices and these are contingent on policy. Greek NPLs were not really pointing downwards yet in January and they sure as hell aren't falling now. Insolvencies are up. To add to this, the new government has taken a very dim view of foreclosures, effectively making a great deal of debt unsecured, and the value of whatever bonds the banks are still holding must have taken a beating.

Why is the ECB's solvency assessment being manipulated in this way? A critic on Twitter helped me clarify this in my head. Because it allows the ECB to provide ELA, which only solvent banks may receive. Without this pretense, the ECB would have to pull the plug - not stop raising the ceiling; stop providing ELA at all. It still hasn't to this date. This is wrong of course, but does it speak of a militant central bank out to get the new government? No. It speaks of one bending the rules in order to avoid having to do the nasty part of its job - resolution. I am not pretending the motivation here is humanitarian, but the outcome actually is.

ΤΙ ΣΥΝΕΒΗ ΤΕΛΙΚΑ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ; (Update no. 5)

Η είδηση των αποφάσεων του Eurogroup στις 16 Μαρτίου με βρήκε στη Λάρνακα, όπου βρισκόμουν για επαγγελματικούς λόγους. Αντί να σχολιάζω σε πραγματικό χρόνο όπως λέμε στην Εσπερία, αποφάσισα να συγκεντρώσω όσο υλικό γινόταν και να γράψω αυτό το κείμενο, εν μέρει γιατί με ανησύχησε το αναπάντεχα άθλιο επίπεδο της πληροφόρησης που κυκλοφορεί.

Αναγκαστικά δημοσιεύω σε δόσεις - ζητώ λοιπόν την υπομονή σας.

Μέρος 1ο: Τι έπαθε έτσι ξαφνικά η Κύπρος;

Τίποτε δεν έπαθε ξαφνικά, όπως κι η Ελλάδα δεν έπαθε τίποτε ξαφνικά το 2009-10. Απλά τώρα άρχισαν να ασχολούνται τα κανάλια.

Οι Κυπριακές τράπεζες από τον Οκτώβρη του 2011, την επαύριο του Ελληνικού PSI , το οποίο τους έριξε ένα κούρεμα της τάξεως των 5δις, ήταν ήδη ξοφλημένες. Μόνο από το κούρεμα των ελληνικών ομολόγων, η Λαϊκή έγραψε ζημιές 2.5δις ενώ ή Τράπεζα Κύπρου 1.4δις. Μικρά ποσά θα μου πείτε, τώρα πια έχουμε συνηθίσει να μιλάμε για δεκάδες δις και πάνω. Μην ξεχνάτε όμως ότι η Κυπριακή οικονομία παράγει με το ζόρι 18δις ΑΕΠ ετησίως και τα έσοδα του Κυπριακού κράτους ανέρχονται σε περίπου 7δις ετησίως.

Σε αυτές τις ζημιές προστέθηκαν και πιο 'οργανικές' ζημιές από την έκθεσή τους στην χειμαζόμενη Ελληνική οικονομία. Ακόμη και χωρίς αυτές όμως, τα κεφάλαια των Κυπριακών τραπεζών θα έπεφταν πολύ κάτω από το όριο που θα τους επέτρεπε να δανείζουν μόνο από το κανόνι που τους βαρέσαμε εμείς οι Ελλαδίτες. Γνωρίζοντάς τα όλα αυτά, η Κυπριακή κυβέρνηση ζήτησε επίσημα ενίσχυση τον Ιούνιο του 2012.

Οι Κυπριακές τράπεζες ήταν, για ένα διάστημα, τυχερές: ήδη από το 2008, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα είχε βάλει μπρος το πρόγραμμα Έκτακτης Ενίσχυσης Ρευστότητας (Emergency Liquidity Assistance ή ELA) - το ίδιο που απείλεισε να αποσύρει μετά τις 25 Μαρτίου. Κατάφεραν λοιπόν προσωρινά να υποκαταστήσουν τα κεφάλαια που τους έλειπαν με δανεικό χρήμα. Η δε ΕΚΤ συνέχισε να ανέχεται αυτή την κατάσταση για όσο χρόνο χρειαζόταν ώστε να επιτευχθεί η συμφωνία περί ανακεφαλαιοποίησης των Κυπριακών τραπεζών. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, αυτό τελικά πήρε παραπάνω χρόνο απ' ό,τι αρχικά σχεδιάστηκε.

Η ELA ήταν ως το 2011 ένα σχεδόν μυστικό εργαλείο ρευστότητας της ΕΚΤ που επέτρεπε στις Κεντρικές Τράπεζες των κρατών μελών της Ευρωζώνης να διοχετεύουν ρευστότητα στις τράπεζες της χώρας τους υπό ορισμένους (χαλαρούς) όρους, χωρίς τις ίδιες απαιτήσεις για εγγυήσεις που θα είχε η ίδια η ΕΚΤ.

Από το Σεπτεμβρη του 2011 η ΕΚΤ υιοθέτησε μια πιο διαφανή μέθοδο καταγραφής αυτής της βοήθειας. Ώς εκ τούτου μπορούμε να συναγάγουμε το ποσό που αντλούσαν οι Κυπριακές τράπεζες από την ΕΚΤ μέσω της ELA από τις οικονομικές καταστάσεις της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου, η οποία ως μέλος του Eurosystem (δηλαδή ως μέρος της ΕΚΤ) μοίραζε τα λεφτά. Διαβάστε αυτό για να κατανοήσετε τη λογιστική αλχημεία πίσω από τα δημοσιευμένα στοιχεία και το τι συνέβη το Σεπτέμβρη του 2011.

Τέλη Σεπτέμβρη του 2012 λοιπόν (για να διατηρήσουμε τη συγκρισιμότητα των ποσών) το ποσό της ELA προς της Κυπριακές τράπεζες είχε φτάσει τα 9.9δις, από κάπου 3.8δις ένα χρόνο πριν. Η ενίσχυση μέσω ELA έπεσε στα 9.1δις το Γενάρη του 2013, που είναι και ο τελευταίος μήνας για τον οποίο έχουμε πλήρη στοιχεία. 

Για να καταλάβουμε τι σημαίνει αυτό, θυμηθείτε ότι το μετοχικό κεφάλαιο και των δύο μεγάλων κυπρικών τραπεζων (Λαϊκής και Κύπρου) μαζί ήταν 3.3δις, ενώ οι οφειλές τους σε άλλες τράπεζες γενικά ήταν 14.3δις. Από αυτές, 9.8δις ήταν (όπως είδαμε) προς την ΕΚΤ, η οποία είχε αντικαταστήσει σε μεγάλο βαθμό και τους μετόχους αλλά και τους καταθέτες ως χρηματοδότης των Κυπριακών τραπεζών και παρείχε το 18.3% ολόκληρης της χρηματοδότησής τους (αν υποθέσουμε ότι καμμιά άλλη κυπριακή τράπεζα δεν αντλούσε χρήματα από την ELA ή ότι αυτά τα ποσά ήταν πολύ μικρά). Να σημειωθεί ότι τα χρήματα της ELA είναι δανεικά - ως τώρα οι κυπριακές τράπεζες δανείζονταν εκ νέου για να αποπληρώσουν τα παλαιότερα δάνεια της ELA, αλλά και για να καλύψουν ζημιές - από οργανικά έξοδα, από το κούρεμα, από τόκους και τα λοιπά.

Μέρος 2ο: Κύπρος όπως Ελλάδα;

Όσο κι αν οι Κύπριοι έχουν τα (δικαιολογημένα) παράπονά τους, η Κύπρος δεν είχε προβληματικά δημοσιονομικά πριν την κρίση. Είχε πρωτογενή πλεονάσματα για πολλά από τα τελευταία χρόνια κι έκανε αυτό που έπρεπε να είχαν κάνει όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωζώνης - εκμεταλλεύθηκε τις καλές εποχές για να ρίξει το χρέος της από 71% του ΑΕΠ το 2004 σε 49% το 2008.

Ακούστηκαν βέβαια κι αυτή τη φορά χαχανητά για το πώς οι 'φιλελέδες' ανακαλύπτουμε συνεχώς 'ειδικές περιπτώσεις' ενώ η μια μετά την άλλη χώρα αναγκάζεται να ζητήσει ενίσχυση. Όπως πάντα, πρόκειται για αβασάνιστες βλακείες. Το πρόβλημα της Κύπρου δεν είναι ειδική περίπτωση, αλλά ούτε και έχει κάποια σχέση με τις δήθεν αναπόφευκτες ανισορροπίες που επιβάλλει το Ευρώ και η ημιτελής αρχιτεκτονική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι παρόμοιο με το πρόβλημα της Ισλανδίας, της Ιρλανδίας και σε κάποιο βαθμό της Ισπανίας - ένας δυσανάλογα μεγάλος τραπεζικός τομέας που έγραψε τεράστιες ζημιές σε ένα από τα βασικά στοιχεία του ενεργητικού του. Το πόσο της κόστισε αυτό μέχρι και τον Οκτώβρη του 2012, μπορείτε να το δείτε εδώ (πηγή εδώ). Εκτάκτως βέβαια, η Κύπρος πέρασε και αυτά, και η επίδραση της καταστροφής στην οικονομία της δεν ήταν αμελητέα.


Μέρος 3ο: Από το Bagehot στο Λεφτά Υπάρχουν

Εδώ πρέπει να κάνουμε μια παρένθεση. Η ΕΚΤ, όπως κάθε κεντρική τράπεζα, ενεργεί ως δανειστής ύστατης ανάγκης, και υπό αυτή την ιδιότητα στήριζε ως τώρα τις Κυπριακές τράπεζες - αλλά κι αυτός ο ρόλος έχει τα όριά του, όπως ορίζει ο παλιός καλός κανόνας του Bagehot. Ο δανειστής έκτακτης ανάγκης δανείζει σε βιώσιμες τράπεζες με ανεπαρκή ρευστότητα. Δεν δανείζει σε μη βιώσιμες τράπεζες αντικαθιστώντας εσαεί το αναγκαίο κεφάλαιο με βραχυπρόθεσμη ρευστότητα - γιατί αν το πάμε έτσι, δεν μένει και κανείς στον οποίο να μην πρέπει να δανείζει. Από την επαύριο του PSI και εξής η ΕΚΤ γνώριζε ότι οι Κυπριακές τράπεζες δεν είναι βιώσιμες, αλλά περίμενε τη συμφωνία του Eurogroup (ναι, αυτή του Μαρτίου) για να δει ποιά θα είναι η διάδοχος κατάσταση και πόσο βιώσιμη θα είναι αυτή. Το ίδιο γνώριζε και η Ευρωπαϊκή Τραπεζική Αρχή (EBA), η οποία το καλοκαίρι του 2012 εξήγησε (παρ 26, σελ 9):

"Οι δύο Κυπριακές τράπεζες που συμμετείχαν στην άσκηση κεφαλαιοποίησης, η Τράπεζα Κύπρου και η Λαϊκή Τράπεζα, δεν κατάφεραν να φτάσουν το στόχο του 9% core tier I κεφαλαίου μέσω ενεργειών στην ιδιωτική αγορά. Εντούτοις, η EBA δέχθηκε διαβεβαιώσεις ότι οι τράπεζες αυτές θα συμμορφωθούν με τη Σύσταση της ΕΒΑ εξαιτίας της απόφασης της κυβέρνησης να ζητήσει τη συνδρομή του EFSF. Είναι πάντως πιθανόν κατόπιν εκτίμησης των σχετικών Ευρωπαϊκών αρχών και του ΔΝΤ στα πλαίσια του προγράμματος ενίσχυσης να προκύψουν επιπλέον κεφαλαιακές ανάγκες για τις δυο αυτές τράπεζες."  

Βέβαια εννοείται ότι η διάκριση μεταξύ βιώσιμων και μη βιώσιμων τραπεζών είναι δύσκολη. Αλλά άλλο δύσκολη, άλλο αδύνατη, κι άλλο αδιάφορη, όπως δεν τολμούν να ψιθυρίσουν όσοι αυτές τις μέρες φωνάζουν πως η ΕΚΤ 'πρέπει επιτέλους να παίξει το ρόλο της ως κεντρική τράπεζα'. Μα αυτό κάνει. Το ότι δεν έχει εκπορνευτεί πλήρως ώστε να χρηματοδοτεί ό,τι ψοφίμι σας φαίνεται βιώσιμο από τον πολιτικάντικο καναπέ σας, δεν σημαίνει ότι δεν κάνει τη δουλειά της.

Ένας απλός τρόπος για να καταλάβουμε ότι η ELA προς τις κυπριακές τράπεζες δεν προσέφερε τελικά ρευστότητα αλλά αντικαθιστούσε απόντα κεφάλαια είναι να κοιτάξουμε τι συνέβη στις καταθέσεις από την ανακοίνωση του PSI και εξής. Δείτε τα στοιχεία της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου (Tab 1): από το Σεπτέμβρη του 2011 ως το Σεπτέμβρη του 2012, ο εγχώριος διατραπεζικός δανεισμός αυξήθηκε κατά 690εκ , και οι καταθέσεις στις Κυπριακές τράπεζες αυξήθηκαν (ω ναι) κατά 893εκ, άρχισαν δε να πέφτουν μόνο από τότε και εξής. Η ELA όμως στο μεταξύ αυξήθηκε όπως είδαμε κατά 6.1δις. Αυτή η διαφορά των περίπου 6δις είναι, κατά τη γνώμη μου, η καλύτερη εκτίμηση των κεφαλαιακών αναγκών του Κυπριακού τραπεζικού συστήματος στις αρχές του 2013.

Αν δε, κοιτάξετε σε βάθος τα στοιχεία περί καταθέσεων (στα υπόλοιπα tabs) θα δείτε ότι τα λεφτά τους τα μάζεψαν από τις τράπεζες α) οι ίδιες οι κυπριακές τράπεζες, β) κρατικές υπηρεσίες χωρών εκτός της Ευρωζώνης και κυρίως γ) ξένοι καταθέτες εντός της Ευρωζώνης, παντός είδους

Για τους τελευταίους, εγώ κόβω το χέρι μου ότι πρόκειται κατά κύριο λόγο για Έλληνες καταθέτες και Ελληνικές τράπεζες που μετά το PSI μυρίσαν τον καφέ, όπως λένε οι Αγγλοσάξωνες. Και για να μην έχουμε απορίες, από τον Ιούλιο του 2012 και εξής οι ξένοι ιδιώτες (νοικοκυραίοι, αν προτιμάτε) της Ευρωζώνης απέσυραν τα εφταπλάσια απ' όσα απέσυραν οι ξένες τράπεζες της Ευρωζώνης. Και πάλι όμως, αυτή η φυγή καταθετών δεν αρκεί για να εξηγήσει τα ποσά ρευστότητας που θήλαζαν οι Κυπριακές τράπεζες από την ΕΚΤ.

Μέρος 4: Πώς φτάσαμε στο Eurogroup;

Η συζήτηση στο Eurogroup σχετικά με την οικονομική ενίσχυση της Κύπρου ήταν αναπόφευκτη από τη στιγμή που η Λευκωσία ζήτησε οικονομική ενίσχυση, και κανονικά θα γινόταν το Γενάρη. Εντούτοις, αναβλήθηκε για το Μάρτιο εν μέρει λόγω εκλογών αλλά κυρίως εξαιτίας της αντιπαράθεσης σχετικά με την έκταση των  χρηματοοικονομικών αναγκών της Κύπρου, και πιο συγκεκριμένα τις κεφαλαιακές ανάγκες των τραπεζών της.

Η αντιπαράθεση ήταν δικαιολογημένη. Τις κεφαλαιακές ανάγκες των τραπεζών κλήθηκε (από την Τρόικα) να εκτιμήσει η αμερικανική PIMCO. Οι Κύπριοι τραπεζίτες αμφισβήτησαν έντονα τις εκτιμήσεις της, ειδικά ως προς την πορεία των τιμών των ακινήτων υπό συνθήκες πίεσης - και αυτό γιατί διέρρευσε ότι η PIMCO υπέθεσε πως οι ήδη πεσμένες τιμές των ακινήτων θα υποχωρούσαν 30-40% επιπλέον σε ένα τέτοιο σενάριο. Η αμφισβήτηση ήταν τόσο έντονη, που η Κυπριακή κυβέρνηση προσέλαβε τη Blackrock για να γνωμοδοτήσει επί των εκτιμήσεων της PIMCO. Τέλος, η Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου έριξε επιπλέον λάδι στη φωτιά ανακοινώνοντας ότι η έκθεση της PIMCO δεν επρόκειτο να δημοσιοποιηθεί προτού υπογραφεί η συμφωνία χρηματοδότησης της Κύπρου με τους δανειστές της, πράγμα όντως απαράδεκτο. Φτάσαμε λοιπόν Μάρτιο μήνα και οι τράπεζες αρχές του μήνα δεν είχαν καν πάρει στα χέρια τους την τελική έκθεση.

Για να μην πολυλογούμε, η PIMCO υπολόγισε τις κεφαλαιακές ανάγκες των τραπεζών σε 6-9δις - 2.8 έκαστη για Λαϊκή και Κύπρου στην καλύτερη περίπτωση, και 3.8 και 4 αντίστοιχα στη χειρότερη, με τη Hellenic να χρειάζεται κι αυτή 0.3δις στη χειρότερη περίπτωση (δείτε εδώ). Η διαφορά από τα περίπου 3δις που είχε υπολογίσει η Ευρωπαϊκή Τραπεζική Αρχή για τις δύο πρώτες το καλοκαίρι του 2012 είναι τεράστια. Η PIMCO ισχυρίζεται ότι η κατάσταση έχει επιδεινωθεί στο μεταξύ, και έχει κάποιο δίκιο (είδατε τον υπολογισμό μου παραπάνω - 6δις χωρίς πρόβλεψη για περαιτέρω επιδείνωση), αλλά οι εκτιμήσεις της σχετικά με τη στεγαστική αγορά φαίνονται υπερβολικές. Εννοείται ότι εδώ φταίει και η μεθοδολογία των stress test της Ευρωπαϊκής Τραπεζικής Αρχής - το σενάριο 'πίεσης' σπάνια είναι ποιοτικά χειρότερο από το βασικό σενάριο - μόνο ποσοτικά.

Μέρος 5ο - Η συμφωνία της 16ης Μαρτίου 

Κάπως έτσι φτάσαμε στη βραδιά του Eurogroup όπου η Κύπρος βρέθηκε προ -μερικών μόνο- τετελεσμένων. Της ανακοινώθηκε (δείτε εδώ) ουσιαστικά με ομόφωνη απόφαση των μελών του Eurogroup, ότι θα εξασφάλιζε δάνειο 10δις, αρκεί να έβρισκε και η ίδια άλλα 5.8δις από μη δανεικούς πόρους. Το πώς θα το έκανε ήταν δικό της θέμα, αρκεί η λύση να πληρούσε τους εξής όρους:

Πρώτον: όχι άλλο χρέος πέρα από τα προτεινόμενα 10δις. Το Eurogroup ήταν πεπεισμένο ότι οποιοδήποτε δάνειο πέραν των 10δις δεν θα ήταν βιώσιμο - η Κύπρος δεν θα μπορούσε να το αποπληρώσει. Αυτό ο όρος δεν είναι παράλογος, αν και το συγκεκριμένο ποσό είναι μάλλον αυθαίρετα στρογγυλεμένο. Το 'ταβάνι' που έβαλε το Eurogroup στο δανεισμό της Κύπρου επικαλέστηκαν στη συνέχεια οι Ρώσοι ως αιτία για την αποτυχία των συνομιλιών με την Κύπρο περί σχεδίου Β. Κοινώς η όποια πρότασή τους θα απαιτούσε να δανειστεί η Κύπρος περισσότερα από 10δις.

Δεύτερον: να δρομολογηθεί η σμίκρυνση του χρηματοοικονομικού κλάδου της Κύπρου ώστε να φτάσει, ως ποσοστό επί του ΑΕΠ, στο μέσο όρο της Ευρωζώνης (να πέσει δηλαδή από 8 σε 3.5 το ΑΕΠ της Κύπρου) ως το 2018 - μια πολύ αόριστη και νομικά σαθρή απαίτηση, παρά τον ποσοτικό στόχο. Θα επανέλθω σε αυτό τον όρο στη συνέχεια.

Τρίτον: να υπάρξει ανακεφαλαιοποίηση των Κυπριακών τραπεζών με συμμετοχή των δανειστών τους (μεταξύ αυτών και των καταθετών) μέσω bail-in (δείτε παρακάτω). Προσέξτε, στην ανακοίνωση που παρέθεσα παραπάνω, τον όρο 'junior bondholders' - σε αντιδιαστολή προς τους senior bondholders. Οι δύο όροι αναφέρονται στην ιεραρχία των απαιτήσεων τρίτων από τις κυπριακές τράπεζες. Senior bondholders είναι όσοι έχουν δώσει στις τράπεζες χρήματα με δανειακή σύμβαση (όχι καταθέσεις). Νομικά, σε περίπτωση χρεωκοπίας της τράπεζας, αυτοί παίρνουν πρώτοι τα χρήματά τους πίσω. Πρόκειται βασικά για τράπεζες. Έλα όμως που οι υποχρεώσεις των Κυπριακών τραπεζών σε εμπορικές τράπεζες είναι το πολύ 4.6δις. Μόνο αν βάλουμε μέσα και την ΕΚΤ έχουμε ένα πιο σεβαστό ποσό - 14δις περίπου. Αλλά η ΕΚΤ δεν συμμετέχει σε τέτοια παιχνίδια και καλώς κατά τη γνώμη μου, γιατί στην τελική και οι κεντρικές τράπεζες είναι απλά ένα ακόμη προσωπείο του φορολογούμενου (δείτε σχόλια εδώ).

Τέταρτον: αύξηση της φορολογίας κερδών των επιχειρήσεων από 10% σε 12.5%, σε ποσοστό δηλαδή ίσο με αυτό της Ιρλανδίας. Να σημειώσω εδώ ότι αυτός ο πολύ χαμηλός συντελεστής αποδίδει στην Κύπρο πολύ περισσότερα πραγματικά έσοδα σε κανονικές εποχές απ' ό,τι αποδίδει στην Ελλάδα ο υψηλότερος δικός μας, οπότε δεν είναι απλά θέμα εσόδων η αύξηση του συντελεστή. Απλά, κανένα μεγάλο κράτος δεν θέλει φορολογικό ανταγωνισμό με άλλα κράτη και η Ευρώπη συνολικά δεν θέλει φορολογικό ανταγωνισμό με την Κύπρο.

Η τελική συμφωνία εκείνης της βραδιάς που σόκαρε την Ευρώπη και τον κόσμο ήταν να μπουν στο παιχνίδι οι μεγαλοκαταθέτες με το 9.9% των καταθέσεών τους και οι μικροκαταθέτες με το 6.75% μέσω μιας έκτακτης, οριζόντιας τραπεζικής εισφοράς από όλους τους καταθέτες, ανεξαρτήτως τη τράπεζας με την οποία συναλλάσσονται.

Υπήρξε δε και η υπόσχεση ότι σε αντάλλαγμα οι καταθέτες θα πάρουν μετοχές των τραπεζών ίσης αξίας με τις καταθέσεις τους (χωρίς να διασαφηνιστεί με ποια τιμή θα γινόταν η αποτίμηση), και όσοι ήταν διατεθειμένοι να διατηρήσουν τις αποταμιεύσεις τους στην τράπεζα για 2 χρόνια θα έπαιρναν επίσης ομόλογα εγγυημένα με έσοδα από τα αποθέματα φυσικού αερίου της Κύπρου.

Αυτή η πρόταση κινείται αρκετά κοντά στον ορισμό του bail-in, εντούτοις δεν με καλύπτει. Αυτό που θεωρούσα τότε ότι έπρεπε να γίνει, όταν και εφόσον το ενέκρινε η Κυπριακή Βουλή, ήταν μια άμεση ανταλλαγή των καταθέσεων άνω των 100 χιλιάδων με κοινές μετοχές ίσης αξίας, σύμφωνα με τις τιμές της 16ης Μαρτίου, μόνο στην περίπτωση των δύο προβληματικών τραπεζών (άντε και της Hellenic, αν και δεν είμαι βέβαιος ότι χρειάζεται επιπλέον κεφάλαια), και μόνο στο βαθμό που η κάθε μία χρειαζόταν επιπλέον κεφάλαια. Η διαφορά είναι (και) ποιοτική - το κράτος δεν βάζει χέρι στην ιδιοκτησία του μεγαλοκαταθέτη, όπως και δεν δικαιούται να κάνει. Απλά δεδομένης της χρωκοπίας της τράπεζάς του, τού δίνει κάτι χρηματικά ισοδύναμο με τις καταθέσεις του, τις οποίες έχασε η τράπεζα. Ιδανικά το bail-in θα έπρεπε να βάλει μέσα και τους senior bondholders, ώστε η συνεισφορά του μεγαλοκαταθέτη να είναι σχετικά μικρή, και να προτιμήσει τις προθεσμιακές καταθέσεις από τις καταθέσεις όψεως ώστε να μην βρεθούν σε δύσκολη θέση οι καταθέτες από πλευράς ρευστότητας.

Αναγνωρίζοντας το λάθος της, η Κυπριακή κυβέρνηση διέρρευσε πολύ σύντομα ένα εναλλακτικό σχέδιο - το οποίο θα άφηνε ανέπαφες τις καταθέσεις κάτω από 20 χιλιάδες. Όπως αποδείχθηκε, ούτε κι αυτό ήταν αρκετό.

Μέρος 6ο - 'τίνος λαμπρή ιδέα ήταν να...;'

Όπως μπορείτε να καταλάβετε από τα παραπάνω, το Eurogroup όντως απαίτησε να μπουν στο παιχνίδι οι καταθέτες (χωρίς προτίμηση ως προς το ποιοί καταθέτες), και πήρε μια πολιτική απόφαση να προστατεύσει τους senior bondholders, κυρίως τράπεζες - κάκιστα, κατά τη γνώμη μου. Το τι έπρεπε να είχε κάνει το συζητώ εδώ - οι τράπεζες-δανειστές θα έπρεπε να είχαν μπει πρώτες στο παιχνίδι. Πρέπει όμως να γίνει κατανοητό ότι αυτή την απόφαση το Eurogroup δεν την πήρε ξαφνικά τώρα το Μάρτιο - ανάγεται στο προηγούμενο της διάσωσης της Ιρλανδίας, όπου ετέθη για πρώτη φορά το ζήτημα της προστασίας των senior bondholders. Πολύ σύντομα αναπτύχθηκε μια κοινή πεποίθηση ότι αυτοί πρέπει τάχα να προστατευτούν για να μην αποσταθεροποιηθεί το όλο σύστημα. Διαφωνώ κάθετα - αλλά δεν με ρώτησε κανείς.

Πρέπει όμως να εξηγήσουμε και κάτι άλλο, πολύ σημαντικό: γιατί μπήκαν στο παιχνίδι οι μικροκαταθέτες. Οι μικροκαταθέτες δεν μπήκαν στο παιχνίδι επειδή το απαίτησε το Eurogroup. Ούτε η ΕΚΤ βέβαια. Μπήκαν στο τραπέζι επειδή οι τράπεζες δεν μπορούσαν να εξασφαλίσουν τους απαιτούμενους πόρους βάζοντας στο bail-in μόνο τους μεγαλοκαταθέτες. Όχι επειδή δεν είχαν οι τελευταίοι αρκετές καταθέσεις, αλλά επειδή μπήκε, με συνειδητή πολιτική απόφαση, ταβάνι στο ποσοστό των καταθέσεών τους που μπορούσε να εμπλακεί στο bail-in - το 10%.

Βάσει νομοθεσίας, οι καταθέσεις κάτω των 100 χιλιάδων Ευρώ είναι εγγυημένες από το κράτος - το κράτος δηλαδή εγγυάται να τις επιστρέψει στους πολίτες αν η τράπεζά τους χρεωκοπήσει. Μπορείτε να διαβάσετε τα σχετικά επίσημα έγγραφα εδώ. Υπό αυτή την έννοια, ο μικροκαταθέτης είναι εντελώς διαφορετικού τύπου δανειστής για μια τράπεζα απ' ό,τι ένας μεγαλοκαταθέτης ή μια άλλη τράπεζα: ο μικροκαταθέτης δεν επεδίωξε ποτέ να αναλάβει ρίσκο - η τράπεζα τού πούλησε ένα προϊόν χωρίς ρίσκο και γι' αυτό τον πληρώνει λιγότερους τόκους απ' ό,τι σε άλλους δανειστές. Επιπλέον, το να χρεωκοπήσει μια τράπεζα χωρίς να αποζημιωθούν οι μικροκαταθέτες δεν μπορεί παρά να ισοδυναμεί με στάση πληρωμών από πλευράς της κυβέρνησης.

Βέβαια για να είμαστε ειλικρινείς, κι ο μικροκαταθέτης αναλαμβάνει κάποιο ρίσκο - το ρίσκο ότι και η τράπεζά του, και το κράτος θα βαρέσουν κανόνι ταυτόχρονα. Αυτό το ρίσκο μπορεί να φαίνεται απειροελάχιστο, αλλά σε χώρες με υπερμεγέθεις χρηματοπιστωτικούς κλάδους δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητο. Ιδανικά, θα προτιμούσα χώρες σαν κι αυτές να έχουν ένα πολύ χαμηλότερο όριο εγγύησης για τις καταθέσεις - 25 χιλιάδες ή και 10 χιλιάδες - για όσο διάστημα οι τραπεζικοί τους κλάδοι είναι αισθητά μεγαλύτεροι από το μέσο όρο της Ευρωζώνης. Να κι ένας τρόπος να μειωθεί οργανικά και ορθολογικά το μέγεθος του κλάδου στην Κύπρο.

Τέλος, αυτό που επίσης αποσιωπήθηκε τις προηγούμενες μέρες ήταν ότι το δεύτερο ταβάνι του Eurogroup, η απαίτηση δηλαδή να μην εμπλακούν οι μεγαλοκαταθέτες σε ποσοστό πέραν του 10% των απαιτήσεών τους, δεν προήλθε από το Eurogroup. Προήλθε από τον ίδιο τον Κύπριο πρόεδρο, παρά τη ρητή δέσμευσή του μερικές μέρες νωρίτερα ότι 'σε καμμία περίπτωση' δεν θα δεχόταν τέτοιο πράγμα. Ο στόχος του, όπως εξήγησε στη συνέχεια, ήταν ο εξής: να παραμείνει η Κύπρος ένα 'διεθνές χρηματοοικονομικό κέντρο'. Η ίδια πρόθεση ήταν έκδηλη και στην πρώτη προσπάθεια βελτίωσης των όρων του bail-in.

Μπροστά σε αυτή την ομολογουμένως κακή συμφωνία, η Κυπριακή βουλή δεν είχε πολλές επιλογές. Γνωρίζοντας ότι α) το Eurogroup έδινε αρκετά περιθώρια ελιγμού β) πολλά από τα τρωτά της πρότασης ήταν εγχώριας έμπνευσης γ) η Ρωσία έχει συμφέρον να προσφέρει μια εναλλακτική λύση και δ) ο ορυκτός πλούτος της χώρας αποτελεί ένα διαπραγματευτικό χαρτί, οι Κύπριοι βουλευτές έκριναν σωστά ότι η συγκεκριμένη πρόθεση μπορεί να βελτιωθεί περαιτέρω και την καταψήφισαν.

Η απόφασή τους παρουσιάστηκε στην Ελλάδα σαν ηρωικό 'όχι'. Βλακείες, βλακείες και πάλι βλακείες. Ήταν απλά μια καλή απόφαση δεδομένων των συνθηκών, η οποία μας οδήγησε στην πολύ καλύτερη λύση της 25ης Μαρτίου. Θα εξηγήσω ποιά ήταν αυτή αφού όμως πρώτα κάνω μια ακόμη παρένθεση για να δούμε τι ακριβώς είναι αυτός ο περιβόητος Κυπριακός τραπεζικός κλάδος που πρέπει ντε και καλά να προστατευτεί πάση θυσία.

Μέρος 7ο - Φορολογικός παράδεισος, πλυντήριο χρήματος, Ρωσικό προτεκτοράτο, ή κάτι άλλο;

Η Κύπρος δεν είναι μια τυχαία μικρή χώρα της Ευρωζώνης. Η εγκυρότερη κατάταξη που γνωρίζω την κατατάσσει ως το 75ο σημαντικότερο χρηματοοικονομικό κέντρο στον κόσμο - σημαντικότερη π.χ. από την Αθήνα ή τη Λισαβώνα. Όπως όμως θα δείτε στη σ. 10 της έκθεσης της Z/Yen, σε αντίθεση με αυτές τις πρωτεύουσες, η Κύπρος έχει στενή εξειδίκευση σε συγκεκριμένες χρηματοοικονομικές υπηρεσίες.

Για να μην αφήνω υποψίες με τον τίτλο της παραγράφου, να τονίσω ότι οι Κύπριοι αρνούνται πεισματικά και πειστικά την κατηγορία του ξεπλύματος χρήματος και έχουν μάλιστα συμφωνήσει να ελεγχθούν οι τράπεζές τους από ανεξάρτητη Ευρωπαϊκή αρχή. Μέχρι να γίνει αυτό, έχουμε στη διάθεσή μας ορισμένες πηγές. Η βασική πηγή είναι η έκθεση της MoneyVal το 2011, η οποία παρατήρησε ότι το νομικό πλαίσιο για το χρηματοπιστωτικό κλάδο είναι πλήρες και επαρκές, όπως και η αστυνόμευσή του, αν και τα συναφή επαγγέλματα (δικηγόροι, λογιστές, κλπ) ελέγχονται πολύ πιο χαλαρά. Πιο πρόσφατη είναι η έκθεση του State Department το 2013 η οποία όμως δεν μπαίνει σε ιδιαίτερο βάθος.

Μια καταπληκτική έρευνα που αξίζει να την διαβάσει κανείς είναι αυτή των Findley et al (2012), η οποία εξέτασε πειραματικά τις εταιρίες που παρέχουν υπηρεσίες δημιουργίας shell companies με σκοπό τη φοροδιαφυγή ή το ξέπλυμα χρήματος. Η Κύπρος τα πήγε καλύτερα από το μέσο όρο των ανεπτυγμένων κρατών και ειδικά από χώρες όπως η Αυστρία, οι ΗΠΑ, το Ην. Βασίλειο, ή η Ιρλανδία (δείτε σ. 24).

Από την άλλη, η ανεπίσημη οικονομία της Κύπρου ισοδυναμεί με το 25.6% του ΑΕΠ της - μολονότι το ποσοστό αυτό πέφτει σταθερά τα τελευταία δέκα χρόνια, εξακολουθεί να είναι μεγαλύτερο κι από αυτό της Ελλάδας, παρά το γεγονός ότι το θεσμικό πλαίσιο της Κύπρου είναι σημαντικά ισχυρότερο από το δικό μας, η αγορά εργασίας της είναι λιγότερο ανελαστική και γενικά τα εμπόδια στη υγιή επιχειρηματικότητα είναι χαμηλότερα (δείτε τα σχετικά στοιχεία εδώ).

Τα πράγματα αλλάζουν όταν περνάμε σε αμιγώς φορολογικά ζητήματα. Μια γρήγορη σύνοψη του φορολογικού καθεστώτος στην Κύπρο μπορείτε να τη βρείτε εδώ, ή εδώ. Μια πιο εξειδικευμένη ματιά με στόχο τους Ρώσους επενδυτές μπορείτε να βρείτε εδώ. Εισαγωγικά πάντως ας σημειωθεί ότι το Tax Justice Network, η γνωστότερη ίσως ομάδα πίεσης που ειδικεύεται σε θέματα φοροαποφυγής, έχει κατατάξει την Κύπρο 20ή στον πίνακά της με τις εστίες φοροαποφυγής παγκοσμίως - μια σχετικά ικανοποιητική επίδοση, η οποία όμως οφείλεται και στην περιορισμένη ροή κεφαλαίων μέσω Κύπρου. Η αναλυτική τους βαθμολογία βρίσκεται εδώ.

Οι οικονομικές σχέσεις Ρωσίας-Κύπρου άρχισαν να χτίζονται με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και μέχρι και το 2013 ήταν τρομερά στενές - καθεμία από τις δύο χώρες αποτελούσε τη νούμερο ένα πηγή άμεσων ξένων επενδύσεων στην άλλη. Καλά διαβάσατε. Η χώρα με τις περισσότερες άμεσες επενδύσεις στη Ρωσία ήταν η Κύπρος (αν και οι ίδιοι οι γηγενείς Κύπριοι δεν ευθύνονται γι' αυτό). Οι ρωσικές καταθέσεις στην Κύπρο πριν από το bail-in υπολογίζονταν σε 8-35δις Ευρώ, ανάλογα τίνος τα στοιχεία πιστεύατε.

Τέτοιου είδους ζευγάρια ενδοχώρας-φορολογικής βάσης είναι αρκετά συχνά. Για να πάρουμε απλά τις BRICs ως παράδειγμα, η σχέση Ρωσίας-Κύπρου είναι παρόμοια με τη σχέση Μαυρικίου-Ινδίας, τη σχέση Βραζιλίας-Ολλανδίας, ή τη σχέση μεταξύ Κίνας και Βρετανικών Παρθένων Νήσων. Κάθε τέτοιο ζεύγος αποτελείται από α) μια πολλά υποσχόμενη ενδοχώρα με φοβερές επενδυτικές ευκαιρίες αλλά άθλιο επενδυτικό περιβάλλον, σχετικά υψηλή νομοθεσία και φοβερές γραφειοκρατικές αγκυλώσεις και β) μια μικρότερη χώρα με καλό νομοθετικό πλαίσιο (συνήθως Αγγλικό δίκαιο) χαμηλή φορολογία, απόλυτη μυστικότητα και διασφάλιση του απορρήτου, και ελάχιστη γραφειοκρατεία, τουλάχιστον σε θέματα επενδύσεων.

Όπως πάντα συμβαίνει με τέτοια ζεύγη, οι σχέσεις των κυβερνήσεων είναι σχέσεις αγάπης και μίσους. Μεταξύ τους υπάρχει πάντοτε κάποια συνθήκη που αποτρέπει τη διπλή φορολόγηση των εισοδημάτων, και η οποία αποτελεί συχνά αντικείμενο διαμάχης. Η κυβέρνηση της ενδοχώρας αγανακτεί με τα ποσά που χάνει από πλευράς φορολογίας, αλλά γνωρίζει ότι ο χαμηλός φορολογικός συντελεστής της παράκτιας φορολογικής βάσης προσελκύει επενδύσεις που δεν θα μπορούσε να τις εξασφαλίσει αλλιώς. Η κυβέρνηση της ενδοχώρας απαιτεί τα στοιχεία των πολιτών της με λογαριασμούς και εταιρίες στην παράκτια φορολογική βάση, αλλά ποτέ δεν πιέζει όσο θα μπορούσε (δείτε την τελεταία παράγραφο εδώ).

Προσέξτε εξάλλου ότι στα τέλη του 2012, και παρά τη ρητή έκκληση του ίδιου του Πούτιν για μείωση της εξάρτησης της οικονομίας της από τις παράκτιες φορολογικές βάσεις, η Ρωσία έβγαλε την Κύπρο από τη μαύρη λίστα της με τους δήθεν αποφευκτέτους φορολογικού παραδείσους - μια κίνηση που, πέρα από τη συμβολική της διάσταση, μείωσε επιπλέον αυτόματα τη φορολογία των επαναπατριζόμενων εισοδημάτων που δήλωναν οι Ρώσοι πολίτες.

Τι είναι λοιπόν η Κύπρος; Δεν είναι πλυντήριο χρήματος. Είναι όμως η κατά τα άλλα νόμιμη πίσω πόρτα της Ρωσικής οικονομίας, και ως τέτοια μαζεύει δυσανάλογες ποσότητες σκιώδους δραστηριότητας - όχι επειδή η Κύπρος είναι πιο ανεκτική στην τελευταία, αλλά επειδή οι βρώμικες μπίζνες είναι υποπροϊόν της οικονομικής δραστηριότητας και η Κύπρος ως ενδιάμεσος σταθμός εκτίθεται σε μεγαλύτερα ποσά οικονομικής δραστηριότητας απ' ό,τι θα της αναλογούσε βάσει του ΑΕΠ της. Δεν είναι βέβαια μόνο η Ρωσία που απωφελείται από την Κύπρο ως παράκτια φορολογική βάση. Πολλές Ευρωπαϊκές χώρες κάνουν το ίδιο, συμπεριλαμβανομένης και της Γερμανίας. Ένα σοκαριστικό σχετικό ρεπορτάζ μπορείτε να δείτε εδώ.

Μέρος 8ο - Το Bail-in και η λύση της 25ης Μαρτίου 

Η λύση της 25ης Μαρτίου (λεπτομέρειες εδώ) δεν ήταν μια ελαφριά παραλλαγή της λύσης της 16ης- ήταν ένα bail-in πάνω-κάτω όπως το ήθελα. Οι πιστοί αναγνώστες θα θυμούνται ότι για bail-in (το οποίο αποδίδεται, κακώς όπως θα δείτε, ως 'κούρεμα καταθετών') μιλούσα σε αυτό εδώ το blog ήδη εδώ κι ένα χρόνο. Τότε μέσα σε δυο-τρεις μέρες με τους αναγνώστες μου είχαμε πάνω κάτω αναδείξει όλα τα προβλήματα και τις πιθανές λύσεις που συζητάμε τώρα. Θεωρώ τα bail-ins, ακόμη και τώρα, ως την καλύτερη λύση για χώρες με προβληματικούς τραπεζικούς κλάδους όπως η Κύπρος - αλλά δεν βλέπω κανέναν άλλο διατεθειμένο να τα υπερασπιστεί πέρα από το κλασικό επιχείρημα 'beggars can't be choosers'. Θα το κάνω λοιπόν ο ίδιος.

Για να εξηγηθούμε, ούτε η χρήση του bail-in αποτελεί έκπληξη.  Ήδη από το Μάιο του 2012 η Κομισιόν ενέταξε αυτή τη μέθοδο στο οπλοστάσιο των ρυθμιστικών αρχών. Ορίστε και το σχετικό κείμενο προς συζήτηση. Να σημειωθεί ότι αυτό θα είχε γίνει νωρίτερα αν δεν είχαν προβάλλει τεράστιες αντιστάσεις οι τράπεζες, φοβούμενες μια αύξηση στο κόστος χρηματοδότησής τους. Προτάσεις είχαν γίνει το Γενάρη του 2011 και έπειτα το Σεπτέμβρη του 2011, και σε κάθε περίπτωση παραπέμφθηκαν στις καλένδες. Πιο πρόσφατα, η σημαντικότατη Έκθεση Liikanen (Οκτ 2012) πρότεινε και πάλι τη δομική προετοιμασία των τραπεζών ανεξαρτήτως ευρωστίας για bail-ins. Αυτό πάντως που όντως ισχύει όμως, είναι ότι οι Ευρωπαίοι δεν σκόπευαν να χρησιμοποιήσουν bail-ins εντός του 2013 - αλλά τέτοια σχέδια αλλάζουν εύκολα.

Για να μιλήσουμε για ένα σοβαρό bail-in, πρέπει να ξεπλύνουμε πρώτα το μυαλό μας από την ορολογία που έχει χρησιμοποιηθεί ως τώρα - τις βλακείες περί 'κουρέματος καταθετών.'

Το σωστό bail-in ξεκινά από μια υπόθεση η οποία ισχύει 100% στην Κύπρο, αλλά κανείς δεν τολμά ακόμη και τώρα να την επικαλεστεί: οι δύο μεγάλες τράπεζες έχουν χρεωκοπήσει και η συζήτηση γίνεται πλέον για το πώς θα διαλυθούν και σε τι. Κοινώς, ο καταθέτης, ο δανειστής, και το κράτος, δεν μιλούν για τράπεζες που λειτουργούν αλλά για τράπεζες που έχουν κλείσει και για τράπεζες που πρόκειται να ανοίξουν. Όχι στον ενεστώτα, αλλά στον αόριστο ή στον μέλλοντα. Όχι 'Κύπρου' και 'Λαϊκή' αλλά 'Πρώην / Νέα Κύπρου' και 'Πρώην / Νέα Λαϊκή.' Η Κυπριακή κυβέρνηση, αν αναγκαστεί τελικά να κάνει bail-in με συμμετοχή των καταθετών, δεν πρέπει να μιλά για 'έκτακτη εισφορά' ή να ισχυρίζεται ότι παίρνει τα λεφτά των καταθετών. Η τράπεζα έχασε τα λεφτά των καταθετών ποντάροντας σε Ελληνικά ομόλογα και δάνεια που εκ των υστέρων αποδείχθηκαν επισφαλή, και μαζί με το κράτος και τους διαχειριστές της κοιτά τι επιλογές έχει για να επιστραφούν στους καταθέτες όσο το δυνατόν περισσότερα.

Στα σχόλια παρακάτω θα δείτε ότι ένας ανώνυμος αναγνώστης ρωτά πολύ εύστοχα: πώς φτάσαμε να ταυτίζεται σχεδόν η κατάθεση σε μια τράπεζα με την αγορά μετοχών της; Φτάσαμε επειδή η τράπεζα χρεωκόπησε. Καλύτερα από μένα τα εξηγεί η Frances Coppola εδώ.

Στη συνέχεια αυτής της καταχώρισης θα προσπαθήσω να εξηγήσω πώς έπρεπε να είχε γίνει το bail-in  και τι λάθη έγιναν εν προκειμένω - ποια εσκεμμένα και ποια κατά λάθος. Για να προετοιμαστείτε, έχετε υπόψιν ότι θα πάρουμε ένα όσο το δυνατόν πιο αληθοφανές παράδειγμα. Για να το αναπαράγετε, χρειάζεστε τα παρακάτω στοιχεία:

- Τις οικονομικές καταστάσεις του τελευταίου τετραμήνου του 2012 για τη Λαϊκή και τη Hellenic Bank και  την Τράπεζα Κύπρου.

- Τα αποτελέσματα του stress test του καλοκαιριού του 2012 για τη Λαϊκή και την Τράπεζα Κύπρου. Η Hellenic Bank δεν συμμετείχε στην άσκηση αλλά δημοσιεύει τα στοιχεία κεφαλαιοποίησής της εδώ. Θα πρέπει να τα πειράξουμε λίγο για να δούμε τι θα συνέβαινε υπό συνθήκες πίεσης, αλλά ως άνω όριο μπορούμε να πάρουμε την εκτίμηση της PIMCO των 333εκ. 

- Τις τιμές των μετοχών της Λαϊκής,  της Τράπεζας Κύπρου και της Hellenic Bank στις 16 Μαρτίου.

- Την έκθεση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας στη Λαϊκή, τη Hellenic Bank και την Τράπεζα Κύπρου, όπως συζητήθηκε παραπάνω. Η Λαϊκή δεν έχει δημοσιεύσει τα νούμερά της αλλά μπορώ να συμπεράνω από τα παραπάνω ότι χρωστούσε περίπου 6.1δις στην ΕΚΤ.

Ορίστε και ένας συγκεντρωτικός πίνακας με τα μεγέθη που μας ενδιαφέρουν. Θα τον ενημερώσω ξανά στις επόμενες ημέρες.

Ραντεβού σε μερικές ώρες για τη συνέχεια.