ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΠΑΡΑΠΟΝΙΑΡΗΔΕΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;

Επειδή δεν είμαι και τόσο έξυπνος, μπήκα στο Reddit τις προάλλες. Ένας χρήστης (που δεν θα τον κατονομάσω για να τον παρενοχλήσει κανείς) αναρωτιόταν γιατί κάθε Έλληνας με τον οποίο μιλάει έχει τόσο αρνητική ιδέα για την κατάσταση της οικονομίας, παρόλο που τα πράγματα δείχνουν να βελτιώνονται.

Ο χρήστης αυτός παρέπεμψε σε ένα άρθρο γραμμένο από τον Μιχάλη Αργυρού, πρόεδρο του Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων της Ελλάδας – ενός φορέα που, υπενθυμίζω διορίζεται άμεσα από τον Υπουργό Οικονομικών. Εκεί, ο Αργυρού επικεντρώνεται σε μια πρόσφατη (Οκτ. 2024) δημοσίευση της Eurostat για την υποκειμενική φτώχεια και θέτει ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα:

Πώς γίνεται οι Έλληνες να αυτοαξιολογούνται ως «φτωχοί» τόσο πολύ πιο συχνά από ό,τι θα περίμενε κανείς βάσει των πιο "αντικειμενικών" δεικτών υλικής φτώχειας; Γιατί οι υποκειμενικές αντιλήψεις τους δεν αντικατοπτρίζουν τη βελτίωση στους δείκτες απασχόλησης και τους υπόλοιπους οικονομικούς δείκτες μετά την κρίση;

Θα μπορούσατε να τα αποδώσετε όλα αυτά σε πολιτικές σκοπιμότητες· και σίγουρα το άρθρο διαβάζεται κάπως σαν να προσπαθεί ο Αργυρού να εξοργίσει ορισμένα τμήματα του ελληνικού διαδικτύου, ειδικά όταν δηλώνει:

«Στην Ελλάδα, από κάθε 100 άτομα που δηλώνουν ότι είναι φτωχοί, μόνο οι 28 είναι πραγματικά φτωχοί.»

Μόνο που- υπάρχουν στοιχεία. Το 67% των Ελλήνων κατατάσσονται από τη Eurostat ως δηλώνοντες «υποκειμενική φτώχεια». Εντούτοις, λιγότεροι από το 19% είναι επισήμως κάτω από το όριο που υποδηλώνει κίνδυνο φτώχειας, όπως αυτό ορίζεται από τη Eurostat.

Και για να είμαστε σαφείς - η Ελλάδα ξεχωρίζει δραματικά από την υπόλοιπη Ευρώπη σε αυτό το θέμα: ο Αργυρού παραθέτει ένα σοκαριστικό γράφημα – όχι κατασκευασμένο από κάποιον φανατικό νεοδημοκράτη, αλλά βγαλμένο από την πρωτογενή δημοσίευση της Eurostat – το οποίο δείχνει πόσο μεγάλη είναι η απόκλιση μεταξύ της αυτοαξιολογούμενης φτώχειας και της «αντικειμενικής» φτώχειας σε διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες. Η Ελλάδα ξεχωρίζει τόσο πολύ που σχεδόν χρειάζεται δικό της άξονα στο διάγραμμα.

Και το χειρότερο; Τα δύο σύνολα δεδομένων είναι αξιόπιστα και πλήρως συγκρίσιμα – προέρχονται από την ίδια μελέτη, τη SILC (Statistics on Income and Living Conditions), την οποία οι έμπειροι αναγνώστες αυτού του blog τη γνωρίζουν ήδη ως μία από τις αγαπημένες μου πηγές δεδομένων. Η SILC είναι η πηγή όλων των ευρωπαϊκών στατιστικών για τη φτώχεια και μού έχει κάνει εντύπωση πόσο ανθεκτική είναι απέναντί στην αύξηση των επιπέδων μη ανταπόκρισης στις έρευνες σε όλη την Ευρώπη.

Δεν χρειάζεται να μοιράζεστε την θεσμική οπτική του Αργυρού ή να έχετε ιδιαίτερες συμπάθειες προς το κυβερνών κόμμα για να σας βάζουν σε υποψίες αυτά. Κι εμένα έτσι μού φάνηκε αρχικά – και το γεγονός ότι στις τάξεις αυτών που υπερεκτιμούν τη φτώχεια κυριαρχούν βαλκανικές χώρες φαίνεται να δείχνει μια κοινή πολιτιστική αφετηρία – μια 600ετή κληρονομιά που μας έχει καταντήσει να αντιμετωπίζουμε όλους τους κρατικούς θεσμούς ως αρπακτικούς και να τους αναγνωρίζουμε μόνο όταν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως όπλα εναντίον των αντιπάλων μας.

Έχει δίκιο λοιπόν ο Αργυρού όταν μιλά για μια συστηματική υπερ-εκτίμηση της φτώχειας;

Πιο συγκεκριμένα, έχει δίκιο όταν ισχυρίζεται ότι «Στην Ελλάδα, για κάθε 100 άτομα που δηλώνουν ότι είναι φτωχοί, μόνο οι 28 είναι πραγματικά φτωχοί»;

Για να δούμε τί πραγματικά ισχύει, πρέπει πρώτα να καταλάβουμε τί εννοεί η Eurostat με τους όρους «υποκειμενική φτώχεια» και «κίνδυνος φτώχειας», πόσο αντικειμενικός είναι ο τελευταίος όρος, και πώς η Eurostat χρησιμοποιεί τα δεδομένα για να τους υπολογίσει.

Υποκειμενική Φτώχεια

Ο όρος «υποκειμενική φτώχεια» δεν είναι εφεύρεση της Eurostat ή του Αργυρού – έχει μακρά ιστορία (δείτε π.χ. τούτο εδώ το κείμενο που μου έστειλε ο Cubiclogic). Η Eurostat τον χρησιμοποιεί για να περιγράψει συνοπτικά μια συγκεκριμένη μέτρηση που προκύπτει από την έρευνα SILC.

Μπορείτε να δείτε το ερωτηματολόγιο από το οποίο προκύπτει αυτό το μέτρο εδώ. Οι ακριβείς διατυπώσεις στα αγγλικά και στα ελληνικά είναι όπως τις βλέπετε παρακάτω: Αν δηλώσετε ότι «τα βγάζετε πέρα με δυσκολία» ή «με μεγάλη δυσκολία», τότε θεωρείστε «υποκειμενικά φτωχός». Αν δεν είστε πεπεισμένοι ότι έτσι το υπολογίζει η Eurostat, δείτε την εξήγησή τους εδώ και τα πραγματικά δεδομένα του C5 εδώ, και προσθέστε τις δύο απαντήσεις μόνοι σας.

Κατά τη γνώμη μου, εδώ έχουμε ένα μεθοδολογικό ζήτημα. Οι ελληνικές και αγγλικές διατυπώσεις του ερωτήματος δεν είναι ταυτόσημες. Αυτός ο κίνδυνος πάντα υπάρχει όταν αναλύουμε διεθνείς έρευνες, αλλά εδώ νομίζω ότι η απόκλιση είναι σημαντική. Η ελληνική έκδοση ρωτά κυριολεκτικά «πώς καλύπτετε τις συνήθεις ανάγκες του νοικοκυριού σας;». Δεν υπάρχει αρνητικά φορτισμένη λέξη. Η αγγλική έκδοση ρωτά πώς «τα βγάζετε πέρα» ('make ends meet'), το οποίο στα αγγλικά έχει αρνητική χροιά. Ο πήχυς βρίσκεται πιο ψηλά. 

Αν τα παραπάνω δεν σας πείθουν, μην ανησυχείτε. Τα συμπεράσματά μου δεν βασίζονται σε αυτήν την παρατήρηση.

Αντικειμενική ή «Πραγματική» Φτώχεια

Για να είμαστε δίκαιοι, κανείς δεν χρησιμοποιεί πραγματικά τον παραπάνω όρο. Ο Αργυρού διακρίνει τους «αυτοπροσδιοριζόμενους ως φτωχούς» από τους «πραγματικά» φτωχούς, αλλά όπως μπορείτε να δείτε εδώ, το δελτίο της Eurostat περιγράφει μόνο τον «κίνδυνο φτώχειας».

Συγκεκριμένα, ένα άτομο βρίσκεται «σε κίνδυνο φτώχειας» αν το εισόδημά του, μετά από φόρους και άλλες κρατήσεις (π.χ. εισφορές κοινωνικής ασφάλισης), μετά την είσπραξη κοινωνικών παροχών και προσαρμοσμένο για το μέγεθος του νοικοκυριού, είναι χαμηλότερο από το 60% του διάμεσου (όχι μέσου) εισοδήματος της χώρας. Αυτός είναι ένας τυποποιημένος ορισμός, που χρησιμοποιείται ευρέως διεθνώς, και στηρίζει πολλές ευρωπαϊκές πολιτικές και στατιστικά στοιχεία της Eurostat. Έχει, εννοείται, πολλά μειονεκτήματα.

Πόσο είναι το «όριο φτώχειας» σε ευρώ;

Δείτε το μόνοι σας:

• Περίπου 12.600 ευρώ ετησίως για ένα ζευγάρι με δύο εξαρτώμενα παιδιά.
• Περίπου 9.900 ευρώ ετησίως για ένα ζευγάρι χωρίς παιδιά.
• Περίπου 6.000 ευρώ ετησίως για ένα άτομο χωρίς παιδιά.

Ελπίζω να μην είμαι ο μόνος που τα βλέπει αυτά και σκέφτεται – "φίλε αυτά είναι πολύ λίγα χρήματα!". 500 το μήνα για ένα άτομο μόνο του και περίπου 1,050 για ένα ζευγάρι με παιδιά. Προτού πληρώσεις νοίκι ή λογαριασμούς. Το 2023, το έτος δηλαδή στο οποίο αναφέρονται τα στοιχεία, αυτό σήμαινε να μην έχει κανείς καν τον κατώτατο μισθό ενός εργαζομένου πλήρους απασχόλησης. 

Στην πραγματικότητα, όταν συγκρίνετε το στατιστικό όριο φτώχειας της Ελλάδας με αυτά άλλων χωρών όχι σε ονομαστικά Ευρώ αλλά σε όρους αγοραστικής δύναμης, γίνεται σαφές ότι ένα άτομο στο όριο της φτώχειας στην Ελλάδα είναι, αφού ληφθεί υπόψη το κόστος ζωής, πολύ φτωχότερο από τους ομολόγους του στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Ο Γερμανός που βρίσκεται ακριβώς στο όριο της φτώχειας της χώρας του έχει περίπου τη διπλάσια αγοραστική δύναμη από ό,τι ο Έλληνας που βρίσκεται στο Ελληνικό όριο της φτώχειας. 

Για να τελειώνουμε πάντως με αυτό το θέμα - όπως σχολίασαν πολλοί φίλοι, το όριο της φτώχειας είναι 'αντικειμενικό' μόνο υπό την πολύ περιορισμένη έννοια ότι υπολογίζεται με τον ίδιο μαθηματικό τύπο σε κάθε χώρα. Ό,τι πολιτικής απόχρωσης κι αν είναι κανείς, μού φαίνεται πολύ κακόπιστο να ισχυρίζεται ότι όποιος βρίσκεται, πες, 10 με 20 τοις εκατό πάνω από το σκανδαλωδώς χαμηλό στατιστικό όριο της φτώχειας στην Ελλάδα δεν μπορεί να ζορίζεται να τα φέρει βόλτα.    

Μπορεί, τώρα, ο κάθε Αργυρού να πει, βέβαια, 'μα εγώ υπέθεσα ότι το όριο της φτώχειας θα ήταν κάπου πιο λογικά, πού να φανταστώ ότι υπάρχουν τέτοιες μεθοδολογικές παγίδες!'  Δεν έχει εντελώς άδικο. 

Το δικαίωμα όμως να διαμαρτύρεσαι έτσι, το κερδίζεις με το να κάθεσαι λίγο να ψάχνεις τα στοιχεία για τα οποία μιλάς, και να επιφυλάσσεσαι όπου δεν προλαβαίνεις να το κάνεις. Ο πήχυς, δε, ανεβαίνει ανάλογα με τα μέσα πού έχεις στη διάθεσή σου. Αν είσαι ο μέσος πολίτης και δεν το κάνεις αυτό, δεν θα πέσω προσωπικά να σε φάω. Αν είσαι ο Πρόεδρος του Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων και γράφεις και με κάπως προκλητική διάθεση, ε, δικαιούμαι ο κακομοίρης να υποθέσω ότι ξέρεις να κολυμπάς στη μεγάλη πισίνα χωρίς μπρατσάκια.

Με αυτά και μ' αυτά πάντως δεν έχουμε απαντήσει ευθέως στην πρόκληση του Αργυρού. Ας την αναδιατυπώσουμε ως εξής:

• Πρώτον, το 60% των Ελλήνων που βρίσκονται πάνω από το όριο που υποδηλώνει κίνδυνο φτώχειας (ας τους λέμε 'οι από πάνω' για ευκολία) φέρονται ως υποκειμενικά φτωχοί. Γίνεται να ισχύει τέτοιο πράγμα;
  
  
• Δεύτερον, το ποσοστό των Ελλήνων που λέν ότι τα βγάζουν δύσκολα πέρα οικονομικά (υποκειμενικά φτωχοί) είναι περίπου το ίδιο είτε μιλάμε για ανθρώπους με εισόδημα πάνω από όριο της φτώχειας είτε για ανθρώπους κάτω από το όριο (μολονότι αλλάζει το ποσοστό αυτών που ζορίζονται πολύ κι αυτών που ζορίζονται λιγότερο)

Εδώ ο Αργυρού δεν είναι και τόσο παράλογος (μολονότι οι παραπάνω διατυπώσεις, υπενθυμίζω, είναι δικές μου κι όχι δικές του). Κι αν δει κανείς πιο αντικειμενικούς δείκτες, προς στιγμήν φαίνεται να τον δικαιώνουν. Για παράδειγμα, οι 'από πάνω' Έλληνες δεν πεινάνε σε ποσοστά τύπου 60%, ούτε στα ίδια ποσοστά με τους 'από κάτω', ούτε πχ δυσκολεύονται το ίδιο όσο οι 'από κάτω' να ζεστάνουν το σπίτι τους. Αν δεν πεινάνε και δεν κρυώνουν, μήπως υπάρχει κάτι άλλο που κάνει τους 'από πάνω' να παραπονιούνται ότι τα φέρνουν πέρα με δυσκολία;

Το ζήτημα του χρέους και των καθυστερήσεων

Η απάντηση στο γιατί οι «από πάνω» Έλληνες φαίνεται να δυσκολεύονται τόσο πολύ έρχεται αβίαστα αν εξετάσουμε τα χρέη και τις καθυστερημένες πληρωμές.

Οι Έλληνες που βρίσκονται πάνω από το όριο φτώχειας είναι πολύ πιο πιθανό από τον αντίστοιχο πληθυσμό σε οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ευρώπης να έχουν ανεξόφλητους λογαριασμούς, απλήρωτα ενοίκια κ.λπ. Περίπου το 40% απ' αυτούς έχουν τέτοιες ανεξόφλητες υποχρεώσεις. Αν κοιτάξετε τη γραφική απεικόνιση, η Ελλάδα δείχνει μια τεράστια απόκλιση – την ίδια ακριβώς που είδαμε και στο γράφημα της υποκειμενικής φτώχειας. 

Αν αναλύσουμε τις κατηγορίες χρεών, οι «από πάνω» Έλληνες δηλώνουν:

• Καθυστερημένες πληρωμές ενοικίων/στεγαστικών δανείων: 2,8 φορές πιο συχνά από το μέσο όρο της Ευρωζώνης.
• Καθυστερημένες πληρωμές λογαριασμών κοινής ωφελείας: 4,9 φορές πιο συχνά από το μέσο όρο της Ευρωζώνης.
• Καθυστερήσεις σε δόσεις καταναλωτικών δανείων ή αγορές με δόσεις: 6,9 φορές πιο συχνά από το μέσο όρο της Ευρωζώνης.

Οι οικογένειες με παιδιά είναι πολύ πιο πιθανό να καθυστερούν τους λογαριασμούς κοινής ωφέλειας (σχεδόν 2 φορές περισσότερο από τα νοικοκυριά χωρίς παιδιά). Η εικόνα είναι ίδια ως προς τις καθυστερήσεις σε καταναλωτικά δάνεια, ενώ οι καθυστερήσεις σε ενοίκια ή στεγαστικά δάνεια επηρεάζονται λιγότερο από την ύπαρξη εξαρτώμενων ατόμων.

Αν θεωρήσουμε ότι κάποιος που λαμβάνει κάθε τόσο ειδοποιήσεις από τράπεζες ή εταιρείες κοινής ωφέλειας και δεν μπορεί να τις αποπληρώσει αμέσως, ε, λογικό είναι να δηλώσει ότι «τα βγάζει πέρα με δυσκολία», τότε το μυστήριο λύθηκε.

Για τους εισοδηματικά 'από πάνω' Έλληνες, οι καθυστερημένοι λογαριασμοί και τα καταναλωτικά δάνεια φαίνεται να συνεισφέρουν περισσότερο στην απόκλιση από την υπόλοιπη Ευρώπη από ό,τι τα στεγαστικά και τα ενοίκια. Αυτή η μερίδα του πληθυσμού πληρώνει μεν μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματός τους για ανάγκες στέγασης από ότι οι αντίστοιχοι πληθυσμοί στην υπόλοιπη Ευρώπη, αλλά ομολογουμένως δεν απέχουν τόσο πολύ από τις υπόλοιπες χώρες και όταν η Eurostat κοιτά συνολικά την οικονομική επιβάρυνση που σχετίζεται με τη στέγαση, το ποσοστό των 'πολύ επιβαρυμένων' στην Ελλάδα (πάντα μεταξύ των 'από πάνω' εισοδηματικά) δεν είναι σε καμμία περίπτωση το μεγαλύτερο στην Ευρώπη.  

Μη φεύγετε! Έχει κι άλλο!

Στο Bluesky, ο μακροχρόνιος φίλος του μπλογκ @mperedim παρατήρησε ότι η Ελλάδα είχε πάντα, ακόμα και στις καλύτερες εποχές, ένα πολύ υψηλό ποσοστό νοικοκυριών «πάνω από το όριο» που καθυστερούν πληρωμές κάθε είδους, κάτι εντελώς έξω από τα συνηθισμένα για άλλες χώρες της ΕΕ. Αυτό είναι αναμφισβήτητα αλήθεια.

Ο λόγος γι’ αυτό δεν είναι, προφανώς, η οικονομική κρίση του 2010 και εξής, αλλά μια θεμελιώδης στρέβλωση στην αγορά πίστωσης στην Ελλάδα. Λόγω της ανισομερούς ανάπτυξης των πρακτικών δανεισμού (και εισπράξεων), ένα σημαντικό μέρος των Ελλήνων χρησιμοποιεί τους λογαριασμούς κοινής ωφέλειας και τους σπιτονοικοκυραίους ως πηγές πίστωσης, αντί για πιο επίσημους χρηματοπιστωτικούς φορείς. Οι φτωχοί το κάνουν επειδή αναγκάζονται, και οι πλούσιοι επειδή μπορούν. Αυτό αντικατοπτρίζεται επίσης (και το επισήμανε κι αυτό ο @mperedim) στις καθυστερημένες εμπορικές οφειλές, που είναι ένα χρόνιο πρόβλημα στην Ελλάδα.

Στην πραγματικότητα, από το 2014 και μετά, κάθε άλλη χώρα απομακρύνεται από αυτή την εξάρτηση, ενώ η Ελλάδα όχι. Γιατί συμβαίνει αυτό; Είναι μια πολύ μεγάλη συζήτηση, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, αλλά δεν μπορώ να την ολοκληρώσω εδώ. Αυτό που θα πω είναι ότι, αν μιλάμε για καθυστερήσεις ενοικίων και στεγαστικών δανείων, τα ελληνικά νοικοκυριά «πάνω από το όριο» δεν ξεχώριζαν από τους Ευρωπαίους ομολόγους τους μέχρι το 2009. Άρα, δεν πιστεύω ότι η αντιμετώπιση των ιδιοκτητών ως πιστωτών είναι κάτι πολιτισμικά εγγεγραμμένο – αν και ίσως έγινε έτσι μετά την κρίση.

Από την άλλη, οι λογαριασμοί κοινής ωφέλειας ήταν, απ' όσο μπορώ να δω, ανέκαθεν πηγή πίστωσης για τα 'από πάνω' νοικοκυριά, τα οποία με τη σειρά τους παρήγαγαν πάντοτε επισφαλή χρέη σε μεγάλο βαθμό συγκριτικά με άλλες χώρες, ακόμα και στις καλές εποχές. Το ίδιο περίπου ισχύει και για τους πάροχους καταναλωτικών δανείων.

Λοιπόν, να τι πιστεύω.

Πρώτον, οι Έλληνες που απαντούν στην έρευνα SILC δεν περιγράφουν τους εαυτούς τους ως «φτωχούς». Αυτό δεν αποτελεί επιλογή στο ερωτηματολόγιο.

Η Eurostat τούς αποδίδει την κατάσταση της «υποκειμενικής φτώχειας» με βάση το ότι αναφέρουν δυσκολία στη διαχείριση των εξόδων του νοικοκυριού. Η λέξη «φτώχεια» και τα παράγωγά της δεν εμφανίζονται ποτέ στους ερωτώμενους. Νομίζω ότι η διαφορά στη διατύπωση έχει κάποια σημασία, αλλά δεν πιστεύω ότι εξηγεί μεγάλο μέρος της αναντιστοιχίας που επισημαίνει ο Αργυρού μεταξύ υποκειμενικής και δήθεν αντικειμενικής φτώχειας.

Η αναντιστοιχία προκύπτει εν μέρει από το γεγονός ότι το χαμηλό εισόδημα είναι ένας μόνο από τους πολλούς τρόπους που υπάρχουν για να βρεθεί κανείς σε κακή οικονομική κατάσταση. Αν τα έξοδά τους είναι υψηλά, ακόμη και άτομα με σχετικά καλά εισοδήματα μπορεί να δυσκολεύονται.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, είναι ξεκάθαρο ότι τα νοικοκυριά «πάνω από το όριο» (δηλαδή, με εισόδημα άνω του 60% του διάμεσου εισοδήματος της χώρας – που, για να είμαστε σαφείς, είναι πολύ χαμηλό) είναι σημαντικά πιο πιθανό από τους Ευρωπαίους ομολόγους τους να δυσκολεύονται να αντεπεξέλθουν σε με διάφορα είδη χρεών, κυρίως λογαριασμούς κοινής ωφέλειας. Τα ελληνικά νοικοκυριά δεν έχουν περισσότερα χρέη συνολικά από ό,τι τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά, αλλά έχουν μακρά παράδοση στη χρήση καθυστερημένων λογαριασμών ως πηγή πίστωσης και, πιο πρόσφατα, κάνουν το ίδιο με καθυστερημένα ενοίκια και ακόμη και στεγαστικά δάνεια.

Από το περίπου 60% των νοικοκυριών «πάνω από το όριο» που δηλώνουν ότι δυσκολεύονται να τα βγάλουν πέρα, ένα 30% μέσα στο νερό μού φαίνεται ότι οφείλεται σε αυτό το είδος συσσώρευσης χρεών. Ένα μικρό ποσοστό πιθανότατα οφείλεται στη διατύπωση της ερώτησης. Άλλο ένα 20% πιθανότατα σχετίζεται με το γεγονός ότι τα άτομα λίγο πάνω από το όριο του 60% του «κινδύνου φτώχειας» πιθανότατα δεν τα πάνε και τόσο καλά – η στατιστική γραμμή φτώχειας της Ελλάδας είναι πολύ χαμηλότερη σε όρους αγοραστικής δύναμης από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οπότε λογικό είναι να έχουμε 'μη φτωχούς' στα χαρτιά που είναι φτωχοί στην πράξη. 

Συνδυάζοντας τα παραπάνω, είμαι αρκετά σίγουρος ότι το 50% από το 60% των «από πάνω» νοικοκυριών που δηλώνουν ότι δυσκολεύονται οικονομικά μπορεί να εξηγηθεί από ζητήματα πιο χειροπιαστά από, ή ακομη και άσχετα με, την ελληνική κουλτούρα ή πολιτική.

Μα, το ιστολόγιό σου λέγεται LOLGreece – ο Αη-Λαός φταίει σίγουρα κι αυτός, φαντάζομαι;

Οι σχολιαστές που υποδεικνύουν πολιτισμικά αίτια για την οικονομική κατήφεια του Έλληνα πρέπει να σκεφτούν με ειλικρίνεια πώς πραγματικά αποδεικνύεται κάτι τέτοιο. 

Δοκίμασα έναν πιθανό τρόπο να το τεστάρω, αλλά δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικός. Υπέθεσα ότι, επειδή τα αντικειμενικά μέτρα δυσκολίας –που χρησιμοποιώ για να δικαιολογήσω γιατί τα «πάνω από το όριο» νοικοκυριά μπορεί να δυσκολεύονται– συνδέονται με την ύπαρξη παιδιών, θα περίμενε κανείς ότι και το υποκειμενικό μέτρο φτώχειας θα συνδέεται κι αυτό με την ύπαρξη παιδιών. Αυτό δεν ισχύει, τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως. Αν ίσχυε, θα το σφύραγα εδώ.

Κατά τη γνώμη μου, υπάρχουν τρεις εξηγήσεις:

• Υπάρχει κάποιο μέρος της υποκειμενικής ή νοούμενης φτώχειας που, όντως, δεν μπορεί να εξηγηθεί από τις αντικειμενικές συνθήκες διαβίωσης και η προέλευσή του είναι πολιτισμική ή πολιτική – οι άνθρωποι απλώς γουστάρουν να παραπονιούνται, ειδικά αν είναι πολιτικά αντίθετοι με την εκάστοτε κυβέρνηση. Δεν καταλάβαίνω, όμως, πώς αυτό μπορεί να εξηγήσει περισσότερο από το ένα πέμπτο της παρατηρούμενης διάστασης μεταξυ αντικειμενικής και υποκειμενικής φτώχειας. Θα περίμενε δε κανείς το συναίσθημα να αλλάζει με τις εναλλαγές των κομμάτων στην εξουσία, αλλά αυτό δεν συμβαίνει.
  
  
• Υπάρχει κάποιο μέρος της υποκειμενικής φτώχειας που προκύπτει από την εσωτερίκευση των οικονομικών συνθηκών των οικογενειών και κοινωνικών κύκλων των ανθρώπων. Κάτι που συχνά παραβλέπεται για την Ελλάδα (και μερικές γειτονικές χώρες) είναι ότι οι προσωπικοί προϋπολογισμοί συχνά συγκεντρώνονται, μερικές φορές ακόμα και μεταξύ νοικοκυριών που ζούν ξεχωριστά – σκεφτείτε τον άνεργο γιο ή τη μητέρα που εργάζεται αλλά επιδοτείται από τη σύνταξη του πατέρα. Έχω σχολιάσει  σχετικά εδώ. Αυτό σημαίνει ότι άνθρωποι μπορεί να δυσκολεύονται παρόλο που το ατομικό τους εισόδημα είναι καλό. Κυρίως, αυτή η ιδέα παρέχει έναν μηχανισμό με τον οποίο οι αντιλήψεις περί οικονομικής ευημερίαςεπηρεάζονται από τα λιγότερο ευκατάστατα μέλη της κάθε οικογένειας.
  
  
• Η αδυναμία «να τα βγάλει κανείς πέρα» είναι εν μέρει θέμα φτώχειας, εν μέρει θέμα χρέους και εν μέρει θέμα δεξιοτήτων και δικτύων υποστήριξης. Ο λόγος που η αντιληπτή φτώχεια δεν σχετίζεται με την ύπαρξη παιδιών με τον ίδιο τρόπο όπως οι αντικειμενικές οικονομικές προκλήσεις ίσως να είναι το απλό φαινόμενο της «σφάλματος επιβίωσης»: μόνο όσοι μπορούν να τα καταφέρουν παρόλες τις προκλήσεις (χάρη στην οικογενειακή υποστήριξη, την έλλειψη χρεών ή τις δεξιότητές τους) είναι εξαρχής πιθανότερο να αποκτήσουν παιδιά. Το κοινωνικό και ανθρώπινο κεφάλαιό τους –και ίσως αρκετή τύχη– τούς επιτρέπει να αποτρέψουν τις αντικειμενικές δυσκολίες από το να επηρεάσουν την υποκειμενική τους ευημερία.

Εν κατακλείδι, αυτό που φαίνεται, και στον Αργυρού και ίσως στους περισσότερους αναγνώστες, σαν μια τάση να δραματοποιούν οι Έλληνες την οικονομική τους κατάσταση είναι, στην πραγματικότητα, εν μέρει αποτέλεσμα κακής μεθοδολογίας ως προς τη μέτρηση της φτώχειας, προϊόν υπερσυσσώρευσης χρέους κι ενός δυσλειτουργικού πιστωτικού συστήματος, πιθανώς συνδυασμένο με την επιρροή των ελληνικών «συγκεντρωμένων» οικογενειακών προϋπολογισμών. 

Δεν είναι μια υστερική υπερβολή, αλλά ένα κομμάτι (κι ένα κουσούρι) της οικονομικής πραγματικότητας που το Συμβούλιο Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων της Ελλάδας πρέπει να το αντιμετωπίσει ως προτεραιότητα, αντί να το απορρίπτει ως υπερ-ευαισθησία. Αυτή η οικονομική δυσπραγία των χρεωμένων τούς δημιουργεί και δισταγμό για τη δημιουργία νοικοκυριών, την απόκτηση παιδιών, την αποταμίευση, τις επενδύσεις, την επιχειρηματικότητα – ακόμα και για την κατανάλωση. 

Ίσως πολλοί από τους Έλληνες που τώρα ισχυρίζονται ότι δυσκολεύονται να μην αξίζουν πολλή συμπόνοια. Ίσως να μην ήταν αρκετά προσεκτικοί στις δαπάνες ή τον δανεισμό τους. Ίσως να φέρονται κακόπιστα στους πιστωτές τους. Αλλά, σε μακροοικονομικό επίπεδο, το δίκαιο ή άδικο του χρέους δεν έχει σημασία. Η επακόλουθη οικονομική δυσπραγία θα πλήξει ακόμα και αυτούς που θεωρούμε ενάρετους και φειδωλούς.

Μπόνους υλικό για τους αναγνώστες της Ελληνικής έκδοσης. 

Μερικοί φίλοι μού είπαν αγανακτισμένοι όσο ερευνούσα το παραπάνω θέμα - δεν θα βγάλεις άκρη με τις συγκεντρωτικές στατιστικες - δώσε μου την πλήρη κατανομή του εισοδήματας σε κάθε χώρα και θα σού πώ ποιοί είναι φτωχοι και ποιοί όχι. 

Την κατανομή εισοδήματος ανά εκατοστημόριο μπορείτε να τη δείτε εδώ/ 

WHY ARE THE GREEKS SO GLOOMY?

Because I'm not very smart, I ventured onto Reddit the other day. A user (whom I'm not naming to avoid harrassment) was questioning why every Greek they speak to is so negative about the state of the economy when things look like they're getting better. 

The user linked to this article, written by Michalis Argyrou, the Chair of Greece's Council of Economic Experts - a body directly appointed by the Greek Minister of Finance. Here, Argyrou focuses on a recent (Oct 2024) Eurostat publication on subjective poverty, and asks a very interesting question: 

How is it that Greeks rate themselves subjectively as 'poor' much more frequently than one would expect from more objective indicators of material poverty? Why do their subjective perceptions fail to reflect the significant post-crisis improvements in employment and other economic indicators? 

You could put this down to some level of partisanship; it certainly reads as though Argyrou is rage-baiting certain parts of the Greek internet, stating as he does that

'In Greece, of every 100 people who claim to be poor, only 28 are truly poor.' 

Except, there are receipts. Apparently 67% of Greeks are classed by Eurostat as reporting 'subjective poverty'. Fewer than 19% are at risk of poverty as this measure is defined by Eurostat.  

More importantly, Greece really stands out from the rest of Europe in this regard: Argyrou points to a shocking graph, not purpose-built by some ND partisan but included in the original Eurostat publication, which shows how much of a deviation there is between self-assessed poverty and 'objective' poverty across different European countries. Greece stands out so much it practically needs its own secondary axis. 

Worse, the two figures are of good quality and properly comparable - they come from the same study, SILC, which veteran readers will recognise as one of this blog's favourite surveys. SILC is where all European poverty statistics come from and it's been surprisingly robust to the rise of non-response across Europe.

You don't have to share Argyrou's institutional perspective or have particular sympathies for the current government to raise an eyebrow at this. I did too - and the fact that Balkan countries seem to dominate the ranks of poverty over-estimators seemed to point to a kind of cultural bias - a 600-yr-old legacy of treating all state institutions as predatory and only grudgingly acknowledging them if they can be weaponised against one's enemies.   

So is Argyrou right to speak of an over-reporting bias? More to the point, is he right to claim that 'In Greece, of every 100 people who claim to be poor, only 28 are truly poor.' ?

To get to the facts, we first need to understand what Eurostat means by 'subjective povery' and the 'risk of poverty', how objective the latter is, and how Eurostat figures are used to approximate them. 

First -subjective poverty. 

Subjective poverty is not a term invented by Eurostat or Argyrou - it has a long history (see eg here h/t Cubiclogic). Eurostat appears to have adopted it as shorthand for a specific measure derived from SILC.  

You can read the questionnaire from which this measure is derived here.  The precise wordings in English and Greek are as follows. If you say you can only make ends meet 'with difficulty' or 'with great difficulty', then that makes you 'subjectively poor'. If you're not convinced that's how Eurostat calculates this, see Eurostat's explanation here and the actual data for C5 here and add the two responses up for yourself. 

To my eyes at least, we have a bit of a methodological issue here. The Greek and English versions of this item are not semantically identical. That's always a risk with international surveys but here I think the deviation is significant. The Greek version literally asks 'how do you meet the usual needs of your household?'. There is no negatively charged word in it. The English version asks people whether they can make ends meet, which to the best of my understanding of English, does have a slightly negative energy. One can ask even a wealthy person how they 'meet the needs of the household' and get a complex answer. The bar for saying 'I make ends meet with difficulty' in English is higher than the bar for saying 'I meet the needs of the household with difficulty' in Greek.  

If this does not convince you, you needn't worry. My conclusions do not rely on this observation. 

Now on to 'objective' or 'true' poverty

In fairness nobody truly uses such terms. Argyrou does contrast the self-described 'poor' with the 'truly' poor, but as you can see here, the Eurostat release that he cites only reports on the 'risk of poverty'.  

Specifically, a person is 'at risk of poverty' if their income, after tax and other deductions such as national insurance contributions, and after social benefits received, and adjusting for household size, is lower than 60% of the country's median income. This is a standard definition, widely used internationally, which feeds into a lot of EU policy and Eurostat figures. It's also baked into SILC statistics, so we can cross-tab almost every poverty statistic in Europe against this. 

How much is this 'poverty threshold' in today's Euros? See for yourselves.

• ca EUR12,600 per year for a couple with two dependent children
• ca EUR 9,900 per year for a couple with no children
• ca EUR6,000 per year for a single person with no children

I hope I'm not alone in thinking this -

This is not a lot of money! In fact when you compare the Greek poverty threshold to those of other countries in purchasing power terms, it's pretty clear that a Greek person at the poverty threshold is, after allowing for the cost of living in each jurisdiction, much poorer than their peers in most of Europe. A person on the statistical threshold of poverty in Germany has about twice the purchasing power than their threshold-straddling peer in Greece.

Whatever your politics, it seems really perverse to insist that a person earning say 10pc or 20pc above Greece's scandalously low statistical poverty line can't be experiencing hardship of some sort. 

As many friends have pointed out, this measure of poverty is only 'objective' in a trivial sense - the same formula can be used to calculate it in all cases. The same income however can mean wildly different things depending on one's cost of living, mode of tenure and family circumstances. So we'll refer to persons 'at risk of poverty' from this point on. For brevity, I will also speak of 'above-the-line' and 'below-the-line' households and persons. The 'line' being the threshold for 'risk of poverty'.  

We can now restate Argyrou's challenge thus:

• First, 60% of Greeks above the 'at risk of poverty' threshold are reported to be subjectively poor. Can that really be the case?
  
  
• Second, it seems as though Greeks above the threshold are about as likely as those below the threshold to be reported as subjectively poor (though the balance of 'with difficulty v 'with great difficulty' shifts). Again, can that really be the case? 

To avoid subjective measures, we can try to correlate risk of poverty with other objective indications of hardship. You won't see above-poverty-line households struggling to eat, and even the percentage of such above-the-line households that are unable to keep their homes warm is modest. So, what gives? 

The answer presents itself clearly once you consider housing, debt and arrears. 

• Above-the-line Greeks are much more likely than any of their fellow European above-the-liners to have unpaid bills, unpaid rent payments, etc. About 40% of them have such unpaid liabilities. Watch out for the massive outlier, does it remind you of some other graph you've seen recently?
  
  
  
  
• If we try to break this down into constituent debts, Greece's above-the-liners stand out a bit in terms of rent and mortgage arrears (2.8x the Eurozone average) but more so when it comes to arrears on utility bills (4.9x the Eurozone average) and even more so for arrears on loans and hire purchase agreements (6.9x the Eurozone average). 
• Households with children are very significnalty more likely to report utility arrears (nearly 2x as childless households), and similarly more likely to report unpaid consumer loans; while arreats on mortgage or rent are less affected by the number of dependents.
• If you assume that someone who keeps getting final demands from the bank or utility companies and cannot pay these immediately is likely to say they make ends meet 'with difficulty,' well the mystery is solved.  
• Overall, utilities and loans are a bigger part of the "subjective poverty" story than unaffordable housing. Above-the-line Greeks do pay a bigger share of their income into housing costs (29%) than any of their fellow above-the-liners, but admittedly this is not a huge outlier and the share of Greek above-the-liners that Eurostat calculates as facing a 'heavy financial burden' due to housing costs alone is hardly the highest in Europe.

But wait! There's more!

Over on Bluesky, longtime friend of the blog @mperedim noted that Greece has always, even in the best of times, had a very high percentage of above-the-line-ers in arrears of all kinds, completely outside the norm in other EU countries. This in unequivocally true. 

The reason for this is clearly not the 2010- financial crisis, but a fundamental distortion in the market for credit in Greece. Due to the skewed development of lending practices, a good share of Greeks have traditionally used utilities and landlords as sources of credit instead of more formal finance. The poor do it because they have to and the well off do it because they can. This is also reflected (and @mperedim made that point as well) in the late payment of commercial debts, which is a long-standing issue in Greece. 

 

In fact the trend since 2014 is one of every other country growing out of this dependence and Greece not doing so. Why is this? It is a very long discussion that's fascinating to have but I can't conclude it in this article. What I will say is that when it comes to rent and mortgage arrears, Greece's over-the-line-ers did not stand out among their EU peers until around 2009, so I don't think the treatment of landlords as creditors is culturally ingrained - though it may have become so post-crisis. 

Utility bills on the other hand have always been a source of credit, and of bad debt, even in the best of times. We've also had a very consistent record of over-the-line-ers being unable to repay commercial credit providers, including before the crisis. 

So here is what I think. 

First, Greeks responding to the SILC survey are not describing themselves as poor. This isn't an option in the survey. 

Eurostat ascribes to them a 'subjective poverty' status based on them reporting some difficulty in managing household expenses. The word 'poverty' and its derivatives are never presented to the respondent.I think the slight difference in wording does matter, but I don't believe it accounts for much of the supposed 'over-reporting' called out by Argyrou.

The supposed 'over-reporting' emerges from the fact that 'low income' is only one way in which a person might find themselves in a bad place financially. If expenditures are high, even people with reasonably good incomes could do so. 

In the case of Greece, it seems clear that 'above-the-liners' (ie people with more than 60% of the country's median income, which to be clear is not much) are significantly more likely than their peers in Europe to be struggling with debts of different kinds, primarily related to utilities. To be clear, Greek households don't have more debt than fellow European households do on aggregate, but they do have a long history of using overdue utility bills as a source of credit, and have more recently taken to doing the same to overdue rent and even overdue mortgage payments.  

Of the ca 60% of 'above-the-line' households who report difficulties making ends meet, a good 30% seems to be down to this kind of debt overhang. A small percentage is probably also attributable to the phrasing of the question. Another 20% is likely due to the fact that people just over the 60% 'at risk of poverty' line are probably still not doing so well - Greece's statistical poverty line is much lower in purchasing power terms than other European countries. Taking these together I am reasonably sure that 50% of the 60% of above-the-liners who report difficuties (which is my transformed measure of the 'bias' posited by Argyrou) can be explained by matters irrelevant to Greek culture or politics.      

Come on, this blog is called LOLGreece, surely the Sainted People are also to blame?

Those commentators who point to a cultural angle do need to consider what would be good evidence of this. I tried one possible way of testing this but it's not very effective. I figured that, since the objective measures of hardship that I use to justify why above-the-liners might well struggle to make ends meet all correlate with having children, one would also expect the 'making ends meet' metric of subjective poverty to correlate with having children. It does not, at first glance at least. If it did I would consider this case closed. 

It doesn't; to me, there are three ways of reading this fact:

• There is some element of the poverty over-reporting bias that is irreconcilable to more objective circumstances and its origin is cultural or political - people like to complain, especially if they are politically opposed ot the ruling party. It's hard to see how more than a fifth of the observed over-reporting can be attributed to this, however, and if it was about politics you'd expect the sentiment to shift over time as parties alternate in power.
  
  
• There is some element of the poverty over-reporting bias that is irreconcilable to more objective individual circumstances but results from people internalising the economic conditions of their families and social circles. One thing that people often overlook about Greece and some of our neighbouring countries is that personal budgets are substantially pooled, sometimes even across households - think unemployed son or working mom subsidised by dad's pension. I've covered this here and it could mean that people could struggle to make ends meet even if their individual income is reasonably good; more importantly this also provides a channel for perceptions of economic well-being to flow, with less-well-off family members disproportionately affecting the narrative. 
   
• Being unable to make ends meet is partly about poverty, partly about debt and partly about skills and support networks. The reason why perceived poverty doesn't correlate with child-rearing in the same way that objective economic challenges do might be simple survivorship bias; only those with the ability to make ends meet despite challenges (because of family support, of being debt-free and of their own skills) are more likely to have children in the first-place - their social and human capital, and maybe a good deal of luck, allow them to prevent objective challenges translating to subjective well-being.      

In conclusion, what looks, to Argyrou and most casual readers, like a bias in favour of thinking of oneself as poor is, in fact, the product of debt overhang and a malfunctioning credit market, possibly coupled with the influence of Greece's pooled household budgeting (ie our close-knit family structures). 

It's not a hysterical trope but a piece of solid (or not solid, in another sense) economic fundamentals that Greece's Council of Economic Experts should be treating as a high priority risk - not dismissing as mere snowflakery. It creates a reluctance to form households, or have children, or save, invest, start businesses, indeed even to consume. 

Perhaps many of the Greeks who claim to be having a hard time deserve some hardship. Maybe they were not prudent enough in their spending or borrowing back in the day. Perhaps they deal with their creditors in bad faith. But in macro terms, the rights and wrongs of indebtedness do not matter. The resulting economic anemia will hurt even those folks whom one considers virtuous and thrifty.