NUMBERS ARE PEOPLE COCK-UP BEFORE CONSPIRACY • CITE PRIMARY SOURCES OR GO HOME


Monday 13 January 2020

Πόσες εκτρώσεις γίνονται τελικά στην Ελλάδα; Απάντηση στην προκήρυξη της τ.ο. Μπουμπούκο Χαράμ.



Μου είναι πολύ δυσάρεστο που γράφω αυτή την ανάρτηση. Αυτό τον καιρό προτιμώ η παρουσία μου στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να είναι ελαφριά, και όσο για το ιστολόγιο όπως βλέπει ο καθένας το έχω σχεδόν εγκαταλείψει. Εντούτοις κάθε τόσο εμφανίζεται και μια τρανταχτή περίπτωση όπου φαίνεται ότι συνολικά η χώρα, με τα 11εκ παρά κάτι κατοίκους και τα δεκάδες χιλιάδες χρόνια διαγαλαξιακής κοσμοκρατορίας της, δεν μπορεί να βάλει κάτω πέντε αράδες στοιχεία για χάρη ενός υγιούς δημοσίου διαλόγου.


Ο λόγος για την πρόσφατη ανάρτηση του Αδώνιδος 'ας μιλήσουμε' Γεωργιάδη, η οποία εκθειάζει πρωτοσέλιδο της Sportime (wot) με θέμα την Ημέρα του Αγέννητου Παιδιού, το οποίο με τη σειρά του φιλοξενεί πλήθος εξωτικών ισχυρισμών για το πλήθος και τις επιπτώσεις των αμβλώσεων. Δεν θα δώσω παραπάνω δημοσιότητα από ό,τι χρειάζεται ούτε στο ένα ούτε στο άλλο. Η πολυετής προσπάθεια του γιλεκοκατακτητή Γεωργιάδη να γίνει χαλίφης στη θέση του χαλίφη εξάλλου θα μας παράσχει πολλά τέτοια περιστατικά από δω και στο εξής.

Αξίζει εντούτοις να σταθούμε στο θέμα των αμβλώσεων γιατί ξεπερνά τον Άδωνι - εξάλλου και το αφεντικό του αναφέρεται σε 150.000 αμβλώσεις, έναν αριθμό που δεν στηρίζεται πουθενά. Είναι τρομακτικό πόσο φτωχή είναι η τεκμηρίωση σχετικά με το θέμα και πόσο κακό έχει κάνει αυτή η έλλειψη στοιχείων στο δημόσιο διάλογο. Το θέμα μας είναι δυσάρεστο και οι μελέτη των στοιχείων είναι κάπως στεγνή, αλλά θα προσπαθήσω να βγάλω την ύλη όσο το δυνατόν καλύτερα.

Η ανάρτηση περιληπτικά:

Τα περισσότερα στοιχεία που θα δείτε στο διαδίκτυο για το θέμα είναι από παλιά ως απαράδεκτα παλιά, πολύ επισφαλή, και κακώς ανακυκλώνονται στον τύπο από πολλούς απρόσεκτους και μερικούς κακόβουλους σαν να ήταν ακριβή και πρόσφατα. Δεν φταίει μετά ο ιδιώτης για την στρεβλη εντύπωση που έχει αποκομίσει, ότι δηλαδή οι εκτρώσεις γίνονται αλόγιστα και επιπόλαια, αλλά η στρεβλή εντύπωση μπορεί να κάνει πραγματική ζημιά.

Δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία ούτε πρόσφατες καλές εκτιμήσεις από ιδιώτες. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ξέρουμε τίποτε. Ξέρουμε αρκετά για να μιλήσουμε με κάποια σιγουριά για την τάξη μεγέθους και τις τάσεις. Ξέρουμε ότι οι έρευνες που παραθέτουν τη μεθοδολογία τους, ή οι έρευνες που βασίζονται σε διοικητικά στοιχεία και δειγματοληψία, δίνουν πολύ μικρότερα νούμερα από αυτές που βασίζονται σε υποθέσεις και αναγωγές. Ξέρουμε επίσης ότι οι νεότερες μελέτες δίνουν μικρότερα νούμερα από τις παλαιότερες. Αν μου βάλετε το μαχαίρι στο λαιμό θα σας πω ότι δύσκολα γίνεται να έχουμε πάνω από 70 χιλιάδες αμβλώσεις το χρόνο στην Ελλάδα, και η κρίση μάλλον μείωσε προσωρινά κι άλλο τον αριθμό.

Η Ελλάδα είχε ένα σύντομο μεταπολεμικό baby boom αλλά στις δεκαετίες του 60 και 70 πέρασε στο άλλο άκρο, με τις αμβλώσεις να αποτελούν σημαντική μορφή αντισύλληψης (ελλείψει άλλων). Αυτά συνέβησαν παρά το γεγονός ότι η χώρα τότε ήταν πολύ πιο θρησκευόμενη, οι εκτεταμένες οικογένειες ήταν πιο δεμένες, η παραδοσιακή οικογένεια ήταν αδιαμφισβήτητος θεσμός, και οι αμβλώσεις ήταν παράνομες.

Αυτή η ομολογουμένως κακή εξέλιξη έφτασε στο τέλος της τη δεκαετία του '80, ίσως και λόγω της αποποινικοποίησης των αμβλώσεων. Λέω κακή εξέλιξη γιατί τα φάρμακα δεν είναι καραμέλες, και οι αμβλώσεις δεν είναι πλακίτσα - έχουν επιπτώσεις παντός είδους στη σωματική και ψυχική υγεία και στη μετέπειτα γονιμότητα. Όσο και αν θέλω να έχουν οι γυναίκες πρόσβαση σε αυτή την επιλογή, το ότι γινόντουσαν τόσες πολλές αμβλώσεις για χρόνια λόγω της έλλειψης παιδείας και της ελλιπούς πρόσβασης στην αντισύλληψη είναι τραγικό.  Στη νεότερη Ελλάδα όμως, αυτή που μας αφορά, οι αμβλώσεις μειώνονται σταθερά και, στο βαθμό που μπορώ να κρίνω, γρηγορότερα από ό,τι οι γεννήσεις - όπως και μειώνεται το ποσοστό των αμβλώσεων που γίνονται στην Ελλάδα από αλλοδαπές γυναίκες, και οι οποίες στο παρελθόν ήταν μεγάλο μέρος του συνόλου των 'επίσημων' αμβλώσεων.

Όι Ελληνίδες σχεδόν βέβαια δεν έκαναν ποτέ 300.000 αμβλώσεις το χρόνο. Οι Ελληνίδες επίσης σχεδόν βέβαια δεν κάνουν 100.000 αμβλώσεις το χρόνο στις μέρες μας, και αυτές που κάνουν είναι σε όλο και μεγαλύτερο ποσοστό (ίσως κι οι μισές) πολύ νεαρές κοπέλες, γιατί οι μεγαλύτερες Ελληνίδες πλέον ξέρουν να προφυλάσσονται από ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες. Και ο αριθμός των αμβλώσεων σχεδόν βέβαια δεν αυξήθηκε κατά 50% επί κρίσης, όπως λέγεται. Είναι αριθμητικά σχεδόν αδύνατον να αυξήθηκε πάνω από 30% και τα στοιχεία συνηγορούν στο ότι, αντιθέτως, μάλλον μειώθηκε κατά τουλάχιστο το ίδιο ποσοστό.

"Μαμά, από πού έρχονται οι στατιστικές;"

Τρεις τρόποι υπάρχουν για να κάνει κανείς εκτιμήσεις, όχι μόνο για τον αριθμό των εκτρώσεων αλλά και για οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη συμπεριφορά που αξίζει να μετρηθεί αλλά δεν μπορεί να απογραφεί πλήρως.
  • Μπορεί να κάνει διοικητικές απογραφές (πχ να ζητήσει από όλα τα νοσοκομεία και τις κλινικές να ελέγξουν τα κιτάπια τους και να πούν πόσες αμβλώσεις έχουν πραγματοποιήσει ή υποβοηθήσει). Όσοι σταστικάριοι διαβάζετε το άρθρο, συγχωρήστε μου την κατάχρηση του ορου 'απογραφή' - όπως θα δείτε παρακάτω συχνά δεν καλύπτεται όλος ο σχετικός πληθυσμός.
     
  • Μπορεί να κάνει δειγματοληπτικές έρευνες (πχ να ρωτήσει ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα από 1.000 γυναίκες αν έχουν κάνει άμβλωση και αν ναι πόσες φορές και πότε) ή
  • Μπορεί αν δεν έχει τίποτε από τα παραπάνω στη διάθεσή του να κάνει αναγωγές με βάση τρίτα μεγέθη και υποθέσεις, πχ. μπορεί να ρωτήσει δειγματοληπτικά 1.000 γυναίκες πόσες ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες είχαν και να κάνει υποθέσεις για το πόσες από αυτές κατέληξαν σε άμβλωση, ή να φτιάξει ένα στατιστικό μοντέλο για τους παράγοντες που επηρεάζουν τις γεννήσεις και συγκρίνοντας τις προβλέψεις του με τις πραγματικές γέννες να δει πόση είναι η ανεξήγητη υστέρηση των γεννήσεων σε κάποια χρονική περίοδο.
Από τις παραπάνω μεθόδους όλες έχουν χρησιμοποιηθεί και όλες έχουν τα τρωτά τους. Ας τις δούμε από κοντά.

Διοικητικές απογραφές

Οι διοικητικές απογραφές δεν καλύπτουν αυτοσχέδιες αμβλώσεις που γίνονται με φαρμακευτικά ή άλλα μέσα και μπορεί να παραλείψουν ορισμένες ιδιωτικές κλινικές. Η πιο πρόσφατη διοικητική απογραφή που μπόρεσα να βρω δημοσιευμένη σε επιστημονικό περιοδικό αφορά στο έτος 2004, από την Ελληνική Μαιευτική και Γυναικολογική Εταιρία. Υπολόγισε περίπου 70.000 αμβλώσεις (πλήρες κείμενο εδώ, Η/Τ @destroxiii). Η μελέτη έχει ελαττώματα: λείπουν ορισμένα νοσοκομεία που δεν απήντησαν. Δεν παρατίθενται καθόλου λεπτομέρειες για το δείγμα ιδιωτικών κλινικών που χρησιμοποιήθηκε (που ίσως, ομολογώ να έχουν δημοσιευτεί αλλού). Είναι μια αρχή.

Διοικητικές απογραφές φαίνεται να έχουν γίνει παλαιότερα και από το Αρεταίειο, τις οποίες δημοσίευε παλαιότερα περιληπτικά η Γενική Γραμματεία Ισότητας. Στη γνωστότερη από αυτές, τα στοιχεία αφορούν στο έτος 2000 (ξέρω, φαίνεται πρόσφατο, αλλά πάνε 20 χρόνια!), και υπολογίζουν 100.000 ως 120.000 αμβλώσεις σε νοσοκομεία και κλινικές (όπως αναφέρεται εδώ). Τα στοιχεία της έρευνας ωστόσο δεν βρίσκονται πλέον πουθενά και δεν μπορώ να σχολιάσω ούτε την ποιότητα ούτε την κάλυψη του πληθυσμού. Αν με ανάγκαζαν θα έλεγα ότι κάποια τουλάχιστον από τα νούμερα του Αρεταίειου βασίζονται στα δικά τους μόνο στοιχεία (ή τα στοιχεία δύο-τριών μεγάλων νοσοκομείων) και σε μια αναγωγή στον πληθυσμό (υποθέτοντας πχ ότι έχει μείνει σταθερό το μερίδιο της 'αγοράς'). Το λέω αυτό γιατί το Αρεταίειο έχει κατά καιρούς ανακοινώσει στοιχεία από τα δικά του αρχεία μόνο, τα οποία φαίνεται να δείχνουν πχ ότι το ποσοστό των αμβλώσεων που πραγματοποιούσε σε έφηβες είχε ανέβει από το 29% στο 35% από το 75 ως το 96 (αναφορά εδώ).

Το Αρεταίειο φαίνεται να έκανε τουλάχιστο δύο απογραφές, καθώς η Γενική Γραμματεία Ισότητας σχολιάζει ότι τα στοιχεία του 2000 δείχνουν σημαντική μείωση (κατά 30%) των αμβλώσεων σε σχέση με το 1994 πράγμα που αποδίδεται στην έκθεση εν μέρει στη νομιμοποίησή τους. Αλλού και αυτό το εύρημα αμφισβητείται σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά βλέπω δύο μελέτες να στοιχειοθετούν (περίπου) μείωση και πουθενά στοιχεία για το αντίθετο που να μην ανακυκλώνουν απλά παλιές μελέτες. Γενικότερα στο Αρεταίειο αποδίδονται πολλές τέτοιες απογραφές έκτοτε αλλά ποτέ δεν έχω βρει σχετική ακαδημαϊκή δημοσίευση ούτε ενημερωμένα στοιχεία πχ εδώ - για ένα τόσο σοβαρό θέμα με τέτοια βαριά έλλειψη τεκμηρίωσης, θα περίμενε κανείς οι γιατροί να κάνουν κρα για να δημοσιεύσουν, αλλά το μόνο που βλέπει κανείς είναι δελτία τύπου και σχόλια σε συνεδριακά πανελ με βάση τα εσωτερικά στοιχεία ενός φορέα. Αυτό βέβαια σημαίνει ότι τα στοιχεία δεν έχουν περάσει από κανένα επιστημονικό κόσκινο και δεν έχουμε ιδέα πώς συνελέγησαν ούτε αν μπορούν να αναχθούν στον πληθυσμό.

Στοιχεία τέλoς έχουμε και από τον παγκόσμιο οργανισμό υγείας, τα οποία όμως αφορούν καθώς φαίνεται μόνο σε αμβλώσεις που χρηματοδοτούνται από το δημόσιο ή τα ταμεία. Ο ΠΟΥ εννοείται τα στοιχεία του τα παίρνει έτοιμα από Ελληνικές πηγές και δεν διεξάγει δική του πρωτογενή μελέτη. Ούτως ή άλλως δίνει μια εκτίμηση της τάξης των 20.000, με μικρή διακύμανση από χρονιά σε χρονιά. Είναι αδύνατον να είναι αυτή η εκτίμηση σωστή (συγκρίνετε τα στοιχεία της με τα αντίστοιχα της ΕΜΓΕ για την ίδια χρονιά), ούτε είναι και συγκρίσιμη με αντίστοιχες άλλων χωρών.

Δεν μπορώ να βρω καμμία άλλη απογραφή στη βιβλιογραφία κι αυτό ας μη σας ξαφνιάζει. Διοικητικές απογραφές δεν υπήρχε τρόπος να γίνουν στην Ελλάδα ως το 1986, γιατί ως τότε οι αμβλώσεις ήταν παράνομες. Ακόμη και τώρα που μπορούν να γίνουν, το κόστος και η αδυναμία κάλυψης όλων των σχετικών φορέων είναι σοβαρά αντικίνητρα για τους ερευνητές.

Θα δείτε στο διαδίκτυο άρθρα που ισχυρίζονται ότι έχει κατά καιρούς δώσει εκτιμήσεις η Ελστατ ή η Eurostat (πχ αυτόν τον εξωφρενικό ισχυρισμό εδώ). Προφανώς και δεν έχει κάνει κάτι τέτοιο η Ελστατ - δεν υπάρχουν πουθενά στον ιστότοπό της στοιχεία.  Μέχρι το 2013 η Ελστατ αναγνώριζε την απουσία στοιχείων για τις αμβλώσεις ως βασική έλλειψη την οποία επεσήμαναν οι χρήστες των δεδομένων της, και την οποία υποσχόταν να καλύψει στο δυνατό βαθμό (εδώ). Έκτοτε δεν έχει δημοσιεύσει τίποτε σχετικά. Η Eurostat εννοείται ότι δεν έχει στοιχεία για την Ελλάδα (δείτε), και αν είχε θα τα είχε πάρει από την Ελστατ. Η πάλαι ποτέ ΕΣΥΕ, προκάτοχος της Ελστατ, όταν υπήρχε έκανε ορισμένες πρώτες μελέτες προ εικοσαετίας - εντούτοις μπορούσε να συλλέξει στοιχεία μόνο από δημόσια νοσοκομεία και ως εκ τούτου τα στοιχεία της ήταν πολύ ελλιπή.

Συμπέρασμα: αν βασιστούμε μόνο στις δοικητικές απογραφές, τότε οι αμβλώσεις είναι σίγουρα πολύ λιγότερες από 100.000 ετησίως, και ο αριθμός τους πέφτει εδώ και δεκαετίες.

Δειγματοληπτικές έρευνες

Οι δειγματοληπτικές έρευνες έχουν σφάλματα, και στο βαθμό που η άμβλωση είναι θέμα ταμπού μπορεί να υποτιμούν την πραγματικότητα. Καλύπτουν όμως κάθε είδος άμβλωσης, ανεξαρτήτως πώς και από ποιόν έγινε, οπότε είναι χρήσιμες για να πάρουμε μια ιδέα του πού βρίσκεται το κατώτατο ορίο ή ποιά είναι η αναλογία των αμβλώσεων με ιατρική βοήθεια προς τις υπόλοιπες.

Η πρώτη τέτοια έρευνα με δείγμα 6,500 γυναικών έγινε το 1962-3 και βρήκε αναλογία αμβλώσεων προς γεννήσεις 1:1 (εδώ). Σημειωτέον ότι οι γεννήσεις ήταν ακόμη και τότε περίπου 150.000 το χρόνο (επίσημα στοιχεία εδώ). Οι συγγραφείς (Βαλαώρας και άλλοι) θεωρούν με βάση τον αριθμό και το τζίρο των ιδιωτικών μαιευτικών κλινικών στη χώρα ότι ο πραγματικός λόγος εκτρώσεων προς γεννήσεις πρέπει να είναι πολύ μεγαλύτερος, ωστόσο δεν έκαναν καμμία εικασία για τα πραγματικά μεγέθη. Η έρευνά τους επιπλέον έδειξε ότι ένα 15% των μεγαλύτερων ζευγαριών ομολογούσαν ότι είχαν κάποτε κάνει έκτρωση, πράγμα που δεν αποκλείεται πάλι να αποτελεί υποεκτίμηση.

Γιατί σας παραθέτω μια έρευνα ηλικίας 68 ετών, προ νομιμοποίησης, βασικά μια φωτογραφία από έναν άλλο κόσμο; Γιατί αυτή τη μελέτη ακόμη και τώρα μου ζητούν να την λάβω υπόψιν, και γιατί ο λόγος 1:1 έχει κολλήσει στο μυαλό όλων, συμπεριλαμβανομένου και του Άδωνι. Και γιατί ήταν η μόνη από τις παλιές έρευνες που μπορεί κανείς να δει αναλυτικά μεθοδολογικά στοιχεία της στο διαδίκτυο (εντάξει, μέσω sci-hub), ακριβώς επειδή διεξήχθη σωστά και δημοσιεύτηκε υπεύθυνα. 

To 1985, σε μία ακόμη μελέτη της οποίας οι λεπτομέρειες δεν μπορούν να εντοπιστούν πουθενά, το κέντρο οικογενεικού προγραμματισμού στη Θεσσαλονίκη υπολόγισε 1.8 αμβλώσεις ανά γυναίκα σε αναπαραγωγική ηλικία, έναντι 1.3 γεννήσεων (που μου φαίνονται κάπως λίγες).

Το εθνικό κέντρο κοινωνικών ερευνών ξεκίνησε μια μεγάλη και ενδιαφέρουσα μελέτη κοόρτης το 1983 (δείγμα n=1,924, αναφορά εδώ), όπου και βρήκε ότι το 36% των γυναικών είχαν κάνει τουλάχιστον μία έκτρωση. Η έρευνα επαναλήφθηκε στοχεύοντας στο ίδιο ακριβώς δείγμα (τις ίδιες ακριβώς γυναίκες δηλαδή) το 1997. Στο μεταξύ όμως το μεγαλύτερο μέρος του αρχικού δείγματος είχε εξαφανιστεί και είχαν απομείνει μόνο 507 από τις αρχικές γυναίκες. Από αυτές το 46% είχαν κάνει έκτρωση, αλλά δυσκολεύομαι να δω το εναπομείναν δείγμα ως αντιπροσωπευτικό: οι γυναίκες που χάθηκαν από το δείγμα δεν είναι ίδιες δημογραφικά με αυτές που απέμειναν.

Έκτοτε το ποσοστό μειώνεται καθώς οι γυναίκες που μεγάλωσαν τη δεκαετία του 60 φεύγουν από τον γόνιμο πληθυσμό. Η metron analysis και το ινστιτούτο κοινωνικής και προληπτικής ιατρικής υπολόγισαν το 2001 ότι μία στις τέσσερις γυναίκες σε γόνιμη ηλικία είχε κάνει έκτρωση (δείγμα n=744, αναφορά εδώ). Αυτό, αν ισχύει βέβαια, μας δίνει περίπου 500.000 Ελληνίδες που είχαν κάνει έκτρωση σε όλη τους τη ζωή.

Μολονότι αυτός ο αριθμός είναι πολύ μεγάλος, σκεφτείτε τί υποθέσεις πρέπει να κάνουμε για να περάσουμε από το '500.000 γυναίκες σε όλη τους τη ζωή' στο '300.000 ή έστω 100.000 γυναίκες το χρόνο', και πόσο πραγματικά απίθανο θα ήταν να κάνουν 300.000 αμβλώσεις το χρόνο οι 2 εκατομμύρια δυνάμει γόνιμες Ελληνίδες.  Κατ' αναλογία σκεφτείτε ότι 6 στις 10 Ελληνίδες είναι μανάδες (πηγή), αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι το 60% των γυναικών κάνει κι από ένα παιδί κάθε χρόνο.

Η πιο πρόσφατη μεγάλη δειγματοληπτική έρευνα για αμβλώσεις στην εφηβεία έγινε το 2018 (δείγμα 3.500 γυναικών), και βρήκε ότι μία στις δέκα Ελληνίδες μανάδες με ζωντανά παιδιά είχε κάνει άμβλωση σε εφηβική ηλικία - 11.4 αμβλώσεις στην εφηβεία για κάθε 100 γυναίκες αν μετρήσουμε και τις πολλαπλές περιπτώσεις (κείμενο εδώ). Το ποσοστό φαίνεται να πέφτει από γενιά σε γενιά (ειδικά από τη νομιμοποίηση και μετά) και στις νεότερες γενεές φαίνεται να έχει πέσει κάτω από το 8%. Με βάση αυτό το ποσοστό, τη συχνότητα των πολλαπλών αμβλώσεων, και το μέγεθος του σχετικού πληθυσμού (εδώ) θα περίμενε κανείς να έχουμε 20-25.000 αμβλώσεις στην εφηβεία ετησίως.

Μπόνους: η ίδια μελέτη δείχνει ότι οι μανάδες που δήλωσαν ότι είχαν κάνει άμβλωση στην εφηβεία ήταν πιο πιθανό στατιστικά να αποκτήσουν τελικά παραπάνω από ένα παιδί. Ας μας βάλει λίγο σε σκέψεις.

Δεν ξέρουμε πόσο σημαντικός περιορισμός είναι το ότι ερωτήθηκαν μόνο μανάδες - είναι πολύ λογικό οι άτεκνες να έχουν μεγαλύτερα ποσοστά αμβλώσεων. Ξέρουμε όμως ότι το μέσο ποσοστό ένα προς δέκα είναι ίδιο με αυτό που υπολόγισε για τις συγκεκριμένες ηλικίες η δειγματοληπτική έρευνα της metron analysis του 2001. Από την άλλη, έχουμε έρευνα της metron analysis του 2009 που δεν μπορώ να βρώ τα στοιχεία της και η οποία μοιάζει να ισχυρίζεται ότι 33% των εφήβων έχει κάνει έκτρωση μολόνοτι η μέση ηλικία πρώτης επαφής με βάση την ίδια έρευνα είναι τα 19. Το βρήκα απίθανο όταν το πρωτοδιάβασα. Όταν όμως ξαναδιάβασα το δελτίο τύπου κατέστη σαφές ότι ερωτήθηκαν κάτι διαφορετικό οι γυναίκες που πήραν μέρος: αν οι ίδιες ή κάποια γνωστή τους είχε αυτή την εμπειρία. Το ποσοστό που αναζητούμε πρέπει λοιπόν να είναι πολύ μικρότερο από το 33%.

Συμπέρασμα - είναι δύσκολο να βγάλει κανείς άκρη με τις δειγματοληπτικές έρευνες αλλά φαίνεται ότι στις δεκαετίες του 60 και 70 η άμβλωση έγινε πάγια μέθοδος αντισύλληψης, και ο αριθμός των γυναικών με ιστορικό άμβλωσης κορυφώθηκε μάλλον τη δεκαετία του 90, πιάνοντας ποσοστά σίγουρα άνω του 30% - έκτοτε όμως πέφτει. Όποια νούμερα και να πάρει κανείς είναι πολύ, πολύ δύσκολο να στηρίξουν υπολογισμούς του τύπου 100.000 το χρόνο.

Αναγωγές και εκτιμήσεις.

Οι αναγωγές σε τρίτα μεγέθη μπορούν να είναι από πολύ χρήσιμες ως εντελώς άχρηστες ανάλογα με το πόσο ισχυρές (=περιοριστικές) υποθέσεις χρησιμοποιούν και πόσο καλά πρωτογενή στοιχεία έχουν. Αναγωγές γίνονταν συχνά όσο ακόμη οι αμβλώσεις ήταν παράνομες, για αυτονόητους λόγους.

Σε μια τέτοια αναγωγή αναφέρεται η Ιωαννίδου-Καπόγλου (2004, H/T @GeorgiosGs) όταν αναφέρει ότι η Ελληνική Εταιρία Οικογενειακού Προγραμματισμού υπολόγιζε, το 2000, 100.000 αμβλώσεις το χρόνο επίσημα και ίσως 300.000 ανεπίσημα (πηγή εδώ). Όπως εξηγείται εδώ όμως (σ. 279, Η/Τ @destroxiii) αυτός ο υπολογισμός προέρχεται από τη δεκαετία του 70 και βασίζεται στην υπόθεση ότι η χρήση αντισύλληψης είναι τόσο χαμηλή που δεν αφήνει εναλλακτικές λύσεις από τις αμβλώσεις. Δεν ξέρω πόσο δόκιμο είναι να συνεχίζουμε να κάνουμε αυτή την υπόθεση 50 χρόνια μετά. 

Ακούγεται συχνά ότι η χρήση μοντέρνων μεθόδων αντισύλληψης στην Ελλάδα είναι πολύ σπάνια, αλλά εν μέρει γι αυτή την εντύπωση ευθύνεται η καγκουριά των αρμοδίων του ΟΗΕ, οι οποίοι εδώ και 20 χρόνια στις δημοσιεύσεις τους χρησιμοποιούν για την Ελλάδα την ίδια (μία) παρατήρηση του 2001 χωρίς να το σημειώνουν ρητά - το αποτέλεσμα είναι κάθε χρονιά να δημοσιεύονται τα ίδια ακριβώς στοιχεία για την Ελλάδα και να πέφτουμε όλο και πιο χαμηλά στην κατάταξη (δείτε τη χρονοσειρά εδώ). Αντιθέτως έχουμε στοιχεία από αλλεπάλληλες και σχετικά μεγάλες έρευνες μεταξύ εφήβων που δείχνουν ότι πάνω κάτω ένα 80% χρησιμοποιεί προφυλακτικά. Μπορεί εννοείται να μας λένε μούφες αλλά αυτό προϋποθέτει ότι έχουν εμπεδώσει ότι η κοινωνία προσδοκεί να χρησιμοποιείς προφυλακτικό.

H Χαλκιά (2004, εδώ) βασίζεται σε εκτιμήσεις περίπου 30 μαιευτήρων οι οποίοι συλλογικά θεωρούσαν ότι τη δεκαετία του 90 πρέπει να γινόντουσαν πάνω από 300.000 αμβλώσεις ετησίως. Το νούμερο αυτό δεν προκύπτει από πρωτογενή διοικητικά στοιχεία, δεν άνοιξαν τα κιτάπια τους όλοι αυτοί οι μαιευτήρες. Απλά μεταδίδουν τις αναμνήσεις και τις εντυπώσεις τους. Η σωστή ερμηνεία του αριθμού είναι ότι πριν περίπου τριάντα χρόνια οι μαιευτήρες έλεγαν μεταξύ τους ότι τόσες ήταν οι αμβλώσεις, πράγμα λογικό αν κρίνει κανείς από τις δημοσιευμένες εκτιμήσεις που παρουσιάσαμε παραπάνω. Το πρόβλημα, σε αυτή την περίπτωση, είναι ότι αυτές οι εκτιμήσεις δεν περιέχουν νέα πληροφορία: όταν τις λαμβάνουμε υπόψιν απλά διπλομετράμε προηγούμενες δημοσιεύσεις. 

Αλλού ο Κομνηνός (εδώ, H/T @th_alys ) κάνει λόγο για 200.000 με 250.000 αμβλώσεις. Προς επίρρωση του ισχυρισμού δίνει τρεις παραπομπές στον εαυτό του, ήτοι μία τρισελιδη αναφορά σε πρακτικά συνεδρίου το 1966, μία ομιλία σε εγκαίνια αμφιθεάτρου και ένα σεμινάριο που έδωσε στο υπουργείο πρόνοιας. Δίνει επίσης και τη μελέτη των Βαλαώρα και άλλων (ναι με στοιχεία του 1962) που είδαμε πιο πάνω. Δεν μας λέει άν έχει συλλέξει νέα πρωτογενή στοιχεία, ούτε πώς. Επειδή αυτά δημοσιεύθηκαν όμως σε ένα διεθνή τόμο του 1988 με μεγάλη απήχηση, αρκετοί τα προσεγγίζουν ως στοιχεία της δεκαετίας του 80, πράγμα που δεν είναι, επ ουδενί.

[ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ 14/01 υπάρχει και αυτό το έπος (H/T @Manchurian):]

Image

Μπαίνω στον πειρασμό να εικάσω ότι η (επική, εξαιρετική) μελέτη του Βαλαώρα και λοιπών ευθύνεται για τις περισσότερες εκτιμήσεις άνω των 200.000. Ανακυκλώθηκε από πάρα πολλούς ερευνητές οι οποίοι έχτισαν πάνω της κάνοντας λίγο διαφορετικές υποθέσεις για το πόσες αμβλώσεις δεν δηλώθηκαν στους ερευνητές σε εκείνη την πρώτη έρευνα. Επαναλαμβάνω: οι Βαλαωρας και λοιποί τεκμηρίωσαν πρωτογενώς πολύ λιγότερες εκτρώσεις από όσες υπολογίζουν όσοι μεταγενέστεροι πατούν πάνω στα στοιχεία τους για να κάνουν υποθέσεις. 

Συμπέρασμα: Οι εκτιμήσεις που βασίζονται σε εντυπώσεις και αναγωγές είναι πολύ μεγαλύτερες από αυτές που προκύπτουν από διοικητικές απογραφές ή δειγματοληψία. Είναι επίσης πολύ, μα πάρα πολύ παλιές, και μερικές φορές βασίζονται σε πολύ επισφαλείς υποθέσεις ή δεν υπάρχουν καν στοιχεία για να τις υποστηρίξουν. Κανένας δεν έχει καταφέρει ποτέ να παρουσιάσει πρωτογενή στοιχεία που να είναι συμβατά με 300.000 ή 200.000 αμβλώσεις το χρόνο, ακόμη για και τις εποχές της μεγάλης κατάχρησης.

Ας μου επιτραπεί μια παρένθεση. Μπορεί από τα παραπάνω να μείνετε με την εντύπωση ότι θεωρώ κακούς επιστήμονες ανθρώπους όπως ο Κομνηνός και ο Βαλαώρας (και συνεργάτες). Όχι. Ειδικά η έρευνα των τελευταίων πρέπει να ήταν μια πραγματικά μνημειώδης προσπάθεια και προσωπικά την αντιμετωπίζω με δέος. Πρέπει όμως να αναγνωρίσουμε ότι α) υπολογισμοί που γίνονται χωρίς να παρατίθεται πρωτογενής έρευνα είναι πολύ λιγότερο αξιόπιστοι και β) υπολογισμοί που βασίζονται σε επιπλέον υποθέσεις πέρα από τα δεδομένα της έρευνας είναι επίσης λιγότερο αξιόπιστοι.

Τι άλλαξε επί κρίσης;

Είναι πολύ δύσκολο να υπολογίσουμε πώς επηρεάστηκαν οι αμβλώσεις από την οικονομική κρίση. Δεν είχαμε που δεν είχαμε στοιχεία, θέλουμε και στοιχεία συγκεκριμένα για 2010 με 2018; Σαν πολύ πέφτει. Εντούτοις ξέρουμε στατιστικά πόσο μειώθηκαν οι γέννες και - το σημαντικότερο - τίνος οι γέννες φαίνεται να απουσιάζουν από τα νούμερα επί κρίσης. Οι Τραγάκη και Μπάγκαβος (2019) υπολογίζουν ότι χάσαμε περίπου 40.000 γέννες συνολικά από το 2010 ως το 2015. Καμμία από αυτές τις χρονιές δεν χάσαμε πάνω από 11.000 γέννες σε σχέση με την προϋπάρχουσα τάση.  

Σε πιο πρόσφατη μελέτη, βασισμένη σε στατιστικό μοντέλο που λαμβάνει υπόψη τους παράγοντες που επηρεάζουν τις επιλογές των γυναικών, οι Bearac et al (2022) υπολογίζουν περίπου 40,000 εκτρώσεις ετησίως στην περίοδο 2015-19 (όχι επιπλέον εκτρώσεις επί κρίσης, αλλά το σύνολό τους). 

Θα μου πείτε, ώπα ρε ΛΟΛ σφύρα το, βρήκαμε το νούμερο που ψάχναμε! Κι όμως όχι. Δυσκολεύομαι πολύ να βρω τα πρωτογενή στοιχεία που χρησιμοποίησαν για την Ελλάδα οι Bearac et al και είναι σαφές από το συμπληρωματικό υλικό που δημοσίευσαν ότι βασίζουν τον υπολογισμό τους σε παλινδρομίσεις στοιχείων από πολλές χώρες, των οποίων τις παραμέτρους έπειτα εφαρμόζουν στα περιορισμένα στοιχεία που έχουν για την Ελλάδα. Μεθοδολογικά η μελέτη μού φαίνεται μια χαρά, αλλά τέτοιες επαγωγες έχουν πολλές ευαισθησίες που δεν μπορώ να τις κρίνω εύκολα. Όπως μπορείτε να δείτε παρακάτω, τα "περιορισμένα στοιχεία" τους σταματούν πριν από σχεδόν δύο δεκαετίες. 



 
Μπορείτε όμως να κάνετε κι εσείς μια εύκολη αναγωγή στο τεφτέρι σας: οι γέννες στην Ελλάδα έχουν μειωθεί κατά 32 χιλιάδες το χρόνο από το 2008 ως το 2018 (επίσημα στοιχεία εδώ).  Για να ισχυριστεί κανείς ότι οι αμβλώσεις αυξήθηκαν κατά αριθμό μεγαλύτερο από τις 32 χιλιάδες επί κρίσης πρέπει να κάνει την γενναία υπόθεση ότι κατά την ίδια περίοδο οι εγκυμοσύνες (ανεξαρτήτως κατάληξης) αυξήθηκαν, ή ότι μειώθηκαν κατά πολύ μεγάλο ποσοστό οι αποβολές και οι (ευτυχώς ήδη ελάχιστες) γεννήσεις νεκρών μωρών. Καμμία από αυτές τις δύο υποθέσεις δεν είναι εύλογη ούτε συνάδει με τα δεδομένα στην Ελλάδα - ο πληθυσμός μας γερνάει εξάλλου, και έχουμε λίγοτερα νέα νοικοκυριά. Όταν λοιπόν ακούτε κάποιον να λέει ότι αυξήθηκαν από τις 200.000 στις 300.000 οι αμβλώσεις επί κρίσεως (όπως κάνει εδώ η Καθημερινή), πρέπει να κάπως να σας εξηγήσουν πώς προέκυψε αύξηση στις εγκυμοσύνες και/ή μείωση των αποβολών κατά τουλάχιστον 70.000 το χρόνο, μέσα στην καταραμένη την κρίση, ώστε να βγαίνουν τα νούμερα (τους χαρίζω 8 χιλιάρικα γιατί μιλούν για δήθεν στοιχεία του 2013, όταν οι γεννήσεις είχαν μειωθεί κατά 24.000 μόνο). Αν πάρετε τα στοιχεία των Τραγάκη και Μπάγκαβου, που είναι πιο σωστά, οι εγκυμοσύνες πρέπει να αυξήθηκαν κατά 90.000 το χρόνο για να βγαίνουν τα νούμερα της Καθημερινής. Δεν γίνεται.

Θα πρέπει να υποθέσει καποιος ότι όχι μόνο οι Έλληνες προκάλεσαν πολύ περισσότερες εγκυμοσύνες αλλά και ότι γι αυτές ευθύνται, μεσούσης της κρίσης, δυσανάλογα αυτά τα ζευγάρια που δεν ήθελαν παιδιά. 

Δύσκολο πράγμα.

Να σημειώσω ένα τελευταίο για τα στοιχεία των Τραγάκη και Μπάγκαβου. Βάσει των υπολογισμών τους, μεταξύ 2010 και 2015 χάσαμε κυρίως τα παιδιά που θα έκαναν γυναίκες που είχαν ήδη παιδιά και τα παιδιά που θα έκαναν οι εικοσάρες άνεργες/άεργες.  Οι πίνακες με τις γεννήσεις που 'λείπουν' από τα νούμερα βρίσκονται παρακάτω. Ας μας βάλει και πάλι αυτό σε σκέψεις. Έστω ότι όλες αυτές οι μη-γεννήσεις είναι εκτρώσεις. Δεν είναι, αλλά έστω ας πούμε ότι είναι. Δεν τις έκαναν κοπέλες που γουστάρουν να γκομενίζουν ή φοβούνται μην υποφέρει η καριέρα τους. Τις έκαναν νέες, ήδη μανάδες, με ελλιπή εισοδήματα. 




Εσείς τι θα κάνατε με 100.000 περισσότερα* Ελληνόπουλα;

Το χειρότερο κομμάτι όλης αυτής της ιστορίας είναι κατά τη γνώμη μου η σύνδεση των αμβλώσεων με το ευρύτερο δημογραφικό. Ο πρωθυπουργός λέει ότι 'αν είχαμε 10% λιγότερες εκτρώσεις θα είχαμε 10% περισσότερες γεννήσεις'. Όχι βέβαια. Θα είχαμε 10% περισσότερες εγκυμοσύνες που προελήφθησαν με αντισυλληπτικά χάπια ή με άλλο τρόπο. Αμβλώσεις δεν κάνει ο κόσμος από τεμπελιά αλλά από απελπίσία. Η σωστή εξίσωση είναι 'αν είχαμε 10% λιγότερες ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες θα είχαμε Χ% λιγότερες αμβλώσεις.'

Το ζητούμενο είναι να μετατρέπεις τις ανεπιθύμητες σε επιθυμητές, και αυτό γίνεται όταν ο κόσμος είναι αισιόδοξος και νοιώθει ασφαλής. Αν δεν υπάρχει αυτό, κάθε επιχείρημα του τύπου 'μα ποιός θα πολεμήσει τους Τούρκους' ή 'μα ποιός θα πληρώσει τη σύνταξή μου;' είναι τερατώδες. Το ίδιο τερατώδες, σημειωτέον, είναι να χρησιμοποιείς το δημογραφικό ως επιχείρημα υπέρ της μετανάστευσης (η οποία κατά τη γνώμη μου, σημειωτέον, πρέπει να είναι απόλυτα ελεύθερη). Το να εισάγεις ανθρώπους για να πληρώνουν, φτωχοί όντες, τις μη βιώσιμες συντάξεις σου σε κάνει απλά δουλέμπορο.

* πρόταση σερβιρίσματος. Μπορεί να μην υπάρξουν 100.000 επιπλέον Ελληνόπουλα. 

Καλά γιατί απαντάς;

Η τελευταία ένσταση που ακούω από φιλελέ γωνιές του διαδικτύου είναι ότι αυτού του είδους οι κουβέντες πρέπει να κλείνουν γρήγορα για να μην μπάζει από το Overton window, και ότι ο πραγματικός αριθμός των αμβλώσεων είναι δευτερεύον θέμα - το πρωτεύον είναι ότι ο νόμος παρέχει το δικαίωμα στις γυναίκες, και εκεί λέει τελειώνει το θέμα.

Βλακείες.

Θα με συγχωρήσουν τα παιδιά αλλά έχω πρόσφατη ακόμη την εμπειρία του Βρετανικού δημοψηφίσματος. Θυμάμαι στη Βρετανική τουητερόσφαιρα (και φαντάζομαι και στις παμπ) ατάκες του τύπου 'μπαίνουν ρε συ ένα εκατομμύριο Βούλγαροι, Ρουμάνοι, Πολωνοί το χρόνο ανενόχλητοι και δεν τους ζητάει κανείς τα χαρτιά τους, δεν μπορείς να τους διώξεις, παίρνουν και με το καλημέρα επιδόματα, ε πόσους να αντέξει η ρημάδα η χώρα.' Προφανώς μπορούσες να τους απαντήσεις 'φίλε δικαίωμά τους, είμαστε χώρα της ΕΕ και έχουν ελεύθερη μετακίνηση.' Αλλά η απάντηση του θαμώνα της παμπ δεν είναι 'ΟΚ φίλε έχεις δίκιο δεν το είχα σκεφτεί, πάω στη γωνιά μου'. Η απάντησή του είναι, 'ωραία ας βρούμε τρόπο να μην έχουν πια το δικαίωμα. Εξάλλου δεν με ρώτησε κανείς, μού το επέβαλαν κάτι ανώμαλοι στις Βρυξέλλες.'

Αυτή είναι περίπου και η απάντηση σε όσους προτάσσουν τη νομιμότητα των αβλώσεων. Η νομιμότητα δεν είναι φυσική νομοτέλεια. Και για όσους έχουν ειλικρινείς ηθικές αναστολές πάνω στο θέμα και δεν νοιάζονται μόνο να τους κάνετε παιδιά για να πάρουν την Πόλη και να πληρώσουν συντάξεις, το να τους λές 'χέστηκα αν είναι σωστό ή λάθος είναι δικαίωμά μου!' δεν τους πείθει - τους θυμώνει και τους απωθεί.

Αυτό που αξίζει να γίνει είναι να καταλάβει ο κόσμος ότι οι αμβλώσεις, με σπάνιες εξαιρέσεις, δεν είναι πια επιπόλαιες, αν ήταν ποτέ κάτι τέτοιο. Είναι πράξεις απελπισίας. Ούτε μπορείς να λύσεις το δημογραφικό καταπιέζοντάς τις. Ούτε μπορεις να μειώσεις τις εκτρώσεις κάνοντάς τες πιο δύσκολες ή παράνομες. Ούτε μπορείς να υποκρίνεσαι τον καλόπιστο αν δεν αναγνωρίζεις έμπρακτα ότι αυτό που κατά βάση μειώνει τις αμβλώσεις είναι η πρόσβαση σε αντισύλληψη.



Saturday 26 August 2017

Η πειθώ στα χρόνια των Μνημονίων: Ή, γιατί στηρίζω το ΚεΦιΜ.

Αντί εισαγωγής

Η πρώτη μου δουλειά ήταν η καλύτερη. Το σχολείο μου είχε (και έχει ακόμη) έναν επιτυχημένο ρητορικό όμιλο* και στη συμμετοχή μου σε αυτόν χρωστάω πολλές από τις σημαντικότερες φιλίες και εμπειρίες της ζωής μου. 

Όταν ήρθε η σειρά μου να προπονήσω τον όμιλο, προέτρεπα τους μαθητές να μην αναλώνονται στη συλλογή στατιστικών στοιχείων και ο ίδιος τα χρησιμοποιούσα πολύ σπάνια. Υπήρχαν πρακτικοί λόγοι γι' αυτό (δύσκολα διασταυρώνονται στοιχεία στη μέση της συζήτησης), ύπήρχε όμως και η εκπαιδευτική διάσταση. Το ζητούμενο ήταν να καταλάβει κανείς πώς δομείται ένα επιχείρημα, από που αντλεί την ισχύ του, και πώς μπορούν να εντοπιστούν οι αδυναμίες του - όχι να μάθει απέξω νούμερα και παραπομπές. Oι μαθητές αναλάμβαναν στην τύχη την πλευρά του θέματος την οποία θα υπερασπίζονταν. Όχι για να μάθουν τάχα ότι δεν υπάρχει αλήθεια, αλλά για να μάθουν ότι ο συνάνθρωπός μας πολλές φορές πρώτα διαμορφώνει 'θέσει' την άποψή του κι εκ των υστέρων μαθαίνει να την υπερασπίζεται. Ο δημόσιος διάλογος δε, ακολουθεί τον κανόνα του Kuhn: ένα υπόδειγμα νικιέται από ένα άλλο υπόδειγμα, από ένα πιο ελκυστικό αφήγημα. Δεν νικιέται από τα δεδομένα που δεν εξηγεί. 

Δεν έχω αλλάξει γνώμη, παρά τα φαινόμενα. 

Το ιστολόγιο αυτό δεν ξεκίνησε για να κάνω fact-checks και να γράφω σεντόνια. Η κρίση όμως, και ειδικά οι επικοινωνιακοί εμφύλιοι του 2010—12 και του 2015, τα έφεραν όλα αυτά στο προσκήνιο από ανάγκη. Ο κόσμος έμαθε να πιστεύει κυριολεκτικά τέρατα. Βασικά στοιχεία, προσβάσιμα κατ' αρχήν, έλειπαν από την επιχειρηματολογία και την αντίληψη κάθε πλευράς. Τα ηλεκτρονικά μέσα, ακόμη κι εκείνα με ονόματα βαριά σαν πιεστήριο, σπάνια παρέθεταν πρωτογενείς πηγές. Η κοντόφθαλμη λογική τους ακόμη και τώρα είναι ότι ένας επισκέπτης που ξεροσταλιάζει παθητικά στις σελίδες τους είναι πολυτιμότερος από κάποιον που αλλάζει σελίδα για να εξετάσει τις πηγές τους. 

Τι μένει να πούμε;

Κι όμως σιγά σιγά η σκόνη καταλαγιάζει. Οι Έλληνες έχουν μάθει την ορολογία της κρίσης και ποιά νούμερα πρέπει να προσέχουν σαν ηλικιωμένοι που κάνουν συχνά εξετάσεις. Οι πάλαι ποτέ αντιμνημονιακοί υπογράφουν μνημόνια και τα υπερασπίζονται ψελλίζοντας λόγια που τους μάθαμε εμείς, οι γερμανοτσολιάδες - προδότες - νεφελίμ - ανάλγητοι φιλελέρες. Το κακό ΔΝΤ έγινε καλό ΔΝΤ, και σιγά σιγά απλά ΔΝΤ. Μετά από επτάμιση χρόνια, οι Έλληνες όσες πληροφορίες ήθελαν να μάθουν πάνω-κάτω τις έχουν μάθει. 

Στο μεταξύ οι Έλληνες φιλελεύθεροι χάσαμε τη μάχη για τη νοηματοδοσία της Κρίσης. Σε μια Βουλή με Λεβέντη, Νικνικ, Πόρτα-Πόρτα και Χρυσαυγίτες έχουμε ελάχιστους βουλευτές και κανένα γνήσια δικό μας κόμμα. Ο Έλληνας δέχτηκε, με τα πολλά, ότι το κράτος ξόδευε περισσότερα από όσα εισέπραττε κι ότι δεν παίζει να μας χαρίσει λεφτά ο Πούτιν ή να πλουτίσουμε από τα πετρέλαια του Αιγαίου.Αλλά μετά από επτά χρόνια κρίσης δεν τον νοιάζει ποιός έφταιξε ούτε τι έπρεπε να είχε γίνει διαφορετικά. 

Επειδή όμως όραμα για την επόμενη μέρα δεν υπάρχει, έχουμε ακόμη μια ευκαιρία να κάνουμε κάτι χρήσιμο για τη χώρα. Η κουβέντα που κάναμε ως τώρα πρέπει να τελειώνει και να δώσει τη θέση της σε έναν εντελώς διαφορετικό διάλογο. 

Ο Κιμ δεν θα πατήσει το κουμπί

Για να δούμε τι είδους διάλογος πρέπει να ξεκινήσει, ας σκεφτούμε τι θα συμβεί αν κάποτε τελικά 'νικήσουμε' ιδεολογικά. Θα πεθάνουν από τη ντροπή τους οι επιτήδειοι κρατιστές και οι συμπολίτες μας που τους έφεραν στην εξουσία; Θα αυτοεξοριστούν όλοι μαζί στη Βενεζουέλα, την Ουγγαρία ή έστω τη Σουηδία (ανάλογα τον καημό του ο καθένας); Θα αποσυρθούν σε μοναστήρια διαβάζοντας προφητείες; Θα δεχτούν την τεχνοκρατική μας ανωτερότητα και θα μας παρακαλέσουν να τους κυβερνήσουμε; Ή μήπως θα πατήσει το κουμπί ο Κίμ, αδειάζοντας την Ελλάδα για να εποικιστεί από πιο άξιους φιλελεύθερους πολίτες εισαγωγής; 

Μα τίποτε απ' όλα αυτά δεν θα γίνει, κι ευτυχώς. Η χώρα μ' αυτά και μ' αυτά θα συνεχίσει να υπάρχει - πιο γερασμένη, πιο φτωχή- και οι ιδεολογικοί μας αντίπαλοι μαζί της. Δεν μας περιμένει ούτε φιλελεύθερη, ούτε εθνικιστική, ούτε σοσιαλιστική, ούτε αναρχική επανάσταση στο τελος του δρόμου. Αφού έχουν έτσι τα πράγματα, τριών ειδών τακτικές μας απομένουν: συνεργασία, δολιοφθορά και προσηλυτισμός. 

Είμαστε λίγοι

Συνεργασία και δολιοφθορά είναι δύο εκδοχές της ίδιας τακτικής - οι φιλελεύθεροι αναρριχώνται στην εξουσία καβάλα σε ένα μεγαλύτερο κόμμα - είτε ως εταίροι του σε έναν κυβερνητικό συνασπισμό, είτε καταλαμβάνοντας εκ των έσω την ηγετική του ομάδα.

Δεν θέλω να αδικήσω όσους σκέφτονται έτσι. Το ελληνικό πολίτευμα είναι τόσο άνισα στημένο κατά των μικρών πολιτικών δυνάμεων που δεν αφήνει περιθώρια για ελπίδα. Ξεχνούν όμως πόσο λίγοι είμαστε (δείτε σχετικά εδώ). Περίπου ένα 6%-7% του εκλογικού σώματος είχαν φιλελεύθερες αξίες το 2008 και στα κοινωνικά και στα οικονομικά ζητήματα . Ίσως φτάσαμε στο 9%-10% το 2015 και εκεί βρισκόμαστε ακόμη το 2017. Οι περισσότεροι φιλελεύθεροι (που όντως ψηφίζουν) υποστηρίζουν τη ΝΔ, όμως μειοψηφούν σημαντικά μεταξύ των ψηφοφόρων της (ήταν λιγότερο από το 20% του συνόλου το 2008, λίγο παραπάνω το 2015, λιγο λιγότεροι το 2017). 

Για να μην σας κουράζω: κανένα κόμμα εξουσίας δεν πρόκειται να αλλάξει δραστικά πορεία για το χατίρι μας. Καλή τύχη στον Κυριάκο, αλλά μην έχετε αυταπάτες. Η δουλειά των κομμάτων εξουσίας δεν είναι να κάνουν ιδεολογικές επαναστάσεις, αλλά να χτίζουν, με μπαλώματα και με εκπτώσεις, συμμαχίες μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων που για λίγο βρίσκουν κοινό τόπο σε πέντε δέκα αιτήματα. Αυτό δεν είναι ελάττωμα της δημοκρατίας - το αντίθετο.

Η λύση του προσηλυτισμού, όσο δύσκολη κι αν φαντάζει, έχει περισσότερες προοπτικές και είναι απόλυτα συμβατή με τις άλλες δύο. Για να το πω αλλιώς: δεν χρειάζεται οι φιλελεύθεροι να συμφωνήσουμε σε πρόσωπα ή κόμματα αν καταφέρουμε να φτιάξουμε σιγά σιγά ένα πραγματικό, ζωντανό κίνημα που θα φέρει κι άλλους συμπολίτες μας σε επαφή με τις ιδέες μας. Ένας ισχυρός πόλος ψηφοφόρων που είναι συνεπείς σε πέντε απλά αιτήματα και μπορούν να συνεννοηθούν σε βασικό επίπεδο με τους συμπολίτες τους θα αναγκάζει πάντα σε συμβιβασμούς τα κόμματα εξουσίας κι ας μην τα ψηφίσει ποτέ.

"Έχετε δύο λεπτά να σας μιλήσω για τον Κύριο και Σωτήρα μας, την ελεύθερη αγορά;" 

Αν διαλέξουμε την επιλογή της της πειθούς, ο δρόμος μας είναι ανηφορικός. Επτά χρόνια τώρα δεν καταφέραμε να πείσουμε πολλούς συνανθρώπους μας. Οι επικλήσεις της 'κοινής λογικής', η οχύρωση πίσω από στατιστικές, ακόμη και οι εξαγριωμένες επιθέσεις σε 'σανοφάγους' και 'γίδια', όλα αυτή την αδυναμία μας δείχνουν - να πείσουμε, να διδάξουμε ανθρώπους έξω από τον κύκλο μας. Δεν σας κάνω τον έξυπνο - εγώ τα έκανα πρώτος αυτά τα λάθη. Πρέπει όμως να τα αφήσουμε πίσω μας. 

Η "κοινή λογική" είναι η χειρότερη από τις αυταπάτες μας. Ο άνθρωπος δεν είναι αυτό που νομίζουμε. Η ελευθερία κι ο αυταρχισμός του έρχονται εξίσου αυθόρμητα και αβίαστα. Δεν έχει ούτε φυσικό αισθητήριο της αλήθειας ούτε φυσική ροπή προς αυτήν. Το μόνο που ενστικτωδώς αφουγκραζόμαστε στο λόγο του άλλου είναι η βιολογική, κοινωνική, ή ιδεολογική μας συγγένεια - ενστικτωδώς ξεχωρίζουμε τους 'δικούς μας' από τους 'αλλους'. Ακριβώς γι αυτό το λόγο, οι άνθρωποι δεν αλλάζουν γνώμη πάνω στην κουβέντα, επειδή τους έπεισες με τη ρητορική μαεστρία σου, την τετράγωνη λογική σου ή τα τεκμήριά σου. Μπορούν όμως να πειστούν για την καλή σου προαίρεση, ή τη βαθειά σου γνώση, και να αρχίσουν να σε ακούν πιο προσεκτικά.

Ο πραγματικά πειστικός λόγος δεν είναι λοιπόν ο λόγος που αλλάζει γνώμη στον άλλο, αλλά αυτός που τον μπολιάζει με αμφιβολία ή περιέργεια, ή τον κάνει να σκεφτεί με τρόπο που δεν έχει ξανασκεφτεί ποτέ. Που ταράζει τον απαθή. Η πειθώ δημιουργεί μια διαφορά δυναμικού, ας το πούμε έτσι, ανάμεσα στις πεποιθήσεις που έχει, ή ανάμεσα στις πεποιθήσεις και τις πράξεις του. Το τι θα κάνει με αυτή την ενέργεια δεν μπορείς να το καθορίσεις με την πειθώ. Μπορεί (σπάνια) να αλλάξει στάση. Μπορεί (συχνότερα) να αναζητήσει επιπλέον επιβεβαίωση για τις απόψεις του. Μπορεί να σε αποφεύγει ή να σε περιθωριοποιήσει. 

Η αυταπάτη της κοινής λογικης όμως μας περιορίζει και με πιο σημαντικούς τρόπους. Αφενός δεν έχουμε πάντα δίκιο. Αφετέρου ο δημόσιο διάλογος δεν χτίζεται στη βάση της λογικής.

Πώς δουλεύει ο δημόσιος διάλογος

Σκεφτείτε λίγο τι γνωρίζουμε για τη δυναμική του δημόσιου διαλόγου στις μέρες μας. Ο Galam (2013) πχ μας λέει ότι όταν ο δημόσιος διάλογος διεξάγεται υπό συνθήκες αβεβαιότητας, αργά ή γρήγορα υπερισχύει η πλευρά με τους περισσότερους παθιασμένους οπαδούς. Οι Guazzini et al (2015) εξηγούν ότι δεν είναι η προσωπικότητα του άλλου που τον κάνει παθιασμένο. Είναι η θέση του στο δίκτυο. Η προσωπικότητα καθορίζει μόνο σε τίνος την επιρροή θα είναι πιο δεκτικός. Ανακαλύπτουμε λοιπόν αυτό που ξέρουν όλες οι θρησκείες, όλες οι συμμορίες, όλες οι μονάδες ειδικών δυνάμεων, και όλες οι ποδοσφαιρικές ομάδες, είναι ότι κανείς είτε ανατρέφεται μέσα σε έναν χώρο είτε μυείται σε αυτόν με σύμβολα, αφηγήματα και τελετουργίες. Αμφότερες είναι κοινωνικές και όχι λογικέ ή μηχανικές διαδικασίες. 

Αυτό ισχύει και για "πεφωτισμένες" τάχα απόψεις όπως οι δικές μας. Η "γενιά της easyjet" γουστάρει Ευρώπη και ανοιχτά σύνορα γιατί μυήθηκε σε αυτήν σε στιγμές καθοριστικές - στις σπουδές, σε περιπετειώδεις νεανικές διακοπές, σε επιχειρηματικά ταξίδια, σε καλοκαιρινούς έρωτες. Όχι επειδή την έπεισαν τα επιχειρήματα υπέρ της Ενιαίας Αγοράς ή επειδή ψάχτηκε καθόλου σε θέματα Κοινής Αγροτικής Πολιτικής.

Θα μου πείτε - οι φανατικοί πρέπει τουλάχιστον να είναι αμόρφωτοι ή χαζούληδες. Όσο περισσότερα γνωρίζει κανείς τόσο πιο πολύ νερό βάζει στο κρασί του. Κι όμως, μας λένε οι Kahan et al (2013), αναλύοντας το φαινόμενο της 'στρατευμένης' τεχνικής δεξιότητας. Όσο καλύτερα καταρτισμένος είναι κανείς, τόσο περισσότερο μπορεί να διαστρέψει τα στοιχεία που έχει στη διάθεσή του. Η πόλωση σε καίρια ζητήματα είναι μεγαλύτερη μεταξύ των 'ψαγμένων,' παρά μεταξύ των περαστικών.

Πέρα από την ποσοτική πλευρά του φαινομένου υπάρχει και ποιοτική πλευρά. Όταν ο κόσμος ακολουθεί και αναπαράγει υλικό που επιβεβαιώνει τις απόψεις του και προωθεί ομοϊδεάτες, μοιραία δημιουργούνται γκέτο και μονοκαλλιέργειες ιδεών που γίνονται όλο και πιο ακραίες. Όπως κάθε είδους αιμομιξία, κάθε ανταλλαγή απόψεων μέσα σε αυτούς τους θύλακες αποδυναμώνει τις θέσεις τους - η άμυνα ενάντια στην κριτική γίνεται όλο και περισσότερο όχι μέσω επιχειρημάτων αλλά με κοινωνικούς ελέγχους. Αυτό το βλέπουμε ξεκάθαρα όταν το κάνουν οι 'άλλοι'. Δεν το βλέπουμε ξεκάθαρα όταν το κάνουμε εμείς οι ίδιοι.

Φιλελευθερισμός με φετβάδες δεν γίνεται


Είναι πλέον κοινός τόπος το αφήγημα, ότι τάχα ο φιλελεύθερος κόσμος δεν μπορεί να μιλήσει στον υπόλοιπο επειδή ζει σε μια ελίτ φυσαλλίδα όπου ομοϊδεάτες μιλούν μεταξύ τους. Δεν είμαστε, λέει αυτή η λογική, παρά μια ηχηρή παρέα από επαγγελματίες καλοθελητές ειδικευμένους στο να προσβάλλονται για λογαριασμό τρίτων και να μιλούν υποτιμητικά στους αδαείς. Ή από καλοπληρωμένους και καλοδικτυωμένους αερητζίδες που λένε τεμπέλη και παράσιτο τον κάθε βιοπαλαιστή που δεν δέχεται να του καταστραφεί η ζωή για να τέμνονται στο σωστό σημείο οι καμπύλες της προσφοράς και της ζήτησης. Ο δε 'κανονικός' κόσμος αντιδρά στις εμμονές μας, που του επιβάλλονται συχνά έξωθεν και δια του νόμου, με όλο και πιο προκλητικές και ακραίες εκφράσεις των αντιλήψεών του.

Βλακείες. 

Συμφωνώ οτι χάθηκε κάπου στην πορεία η τέχνη της πειθούςΕίναι λειψός και τελικά επικίνδυνος ένας φιλελευθερισμός που στηρίζεται σε τετελεσμένα, σε εκβιαστικά διλήμματα, σε φιρμάνια και σε δικαστήρια. Όχι επειδή οι εξουσίες δεν οφείλουν να αναγνωρίζουν την πραγματικότητα, και να σέβονται και να υπερασπίζονται ελευθερίες και δικαιώματα. Αλλά επειδή τα νομικά και πολιτικά κεκτημένα χτίζονται πολύ πιο γρήγορα από ό,τι ωριμάζουν στη συνείδηση της κοινωνίας οι αντίστοιχες ιδέες. Ο φιλελευθερισμός δε όταν νικά κατά κράτος στα χαρτιά γίνεται νωθρός και θρασύς – αρχίζει να απαντά στον ανελεύθερο λόγο πρώτα με τον καταναγκασμό και μετά, πολύ αργά, με την πειθώ. Και όταν συμβεί δύο και τρεις φορές αυτό, άκομψα και δημόσια, ο πολύς κόσμος νοιώθει ότι βάλλεται.

Αν λοιπόν κάποια δικαιώματα κα κάποιες ευκαιρίες δεν μπορούν να περιμένουν να ωριμάσει η κοινωνία, καθήκον μας τότε είναι να κάνουμε πιο γρήγορα το ιδεολογικό μας έργο. Πιστεύω όμως ότι η κοινή γνώμη μπορεί να μεταστραφεί γρήγορα, ακόμη και σε ζητήματα που τον πολύ κόσμο τον ταράζουν βαθιά στην ψυχή του. Δείτε πχ πώς αντέδρασε ο Ελληνικός λαός στο θέμα των προσφύγων - πώς βρεθήκαμε από λαός βασικά φοβικός να είμαστε και πάλι, με τις όποιες παραφωνίες, φιλόξενοι και ανθρώπινοι.

Ποιό είναι λοιπόν το αφήγημά μας;

Το φιλελέ Think Tank Dianeosis δημοσιεύει από το 2015 μια σειρά από εξαιρετικές δημοσκοπήσεις σχετικά με τις πεποιθήσεις και τη νοοτροπία των Ελλήνων - ‘Τι Πιστεύουν οι Έλληνες’. Οι απαντήσεις των πολιτών είναι , ακούω, αντιφατικές – όλοι είμαστε λίγο καπιτάλες, λίγο σοσιαλιστές, λίγο αναρχικοί και λίγο φασίστες. Γνέφουμε όλοι αναγνωρίζοντας το πρόβλημα, μετράμε απογοητευμένοι τις λιγοστές ‘υγιείς δυνάμεις’ του τόπου και περιμένουμε την επόμενη έκδοση. Δεν είναι αυτή, νομίζω, η σωστή απάντηση.

Η απάντηση είναι ότι οι Έλληνες (και οι υπόλοιποι λαοί επίσης) δεν ‘πιστεύουν’ τίποτε, κι ως εκ τούτου μπορούν να αντιφάσκουν χωρίς πρόβλημα. Για να είμαι πιο σαφής – οι πολίτες μπορεί να έχουν ηθικές ή φιλοσοφικές αρχές που τους κατευθύνουν στις προσωπικές τους επιλογές. Αυτές όμως σπάνια τους είναι χρήσιμες σε μάκρο ζητήματα. Εκεί αντιθέτως οι πολίτες βρίσκουν το δρόμο τους συνδέοντας αφηγήματα – σκεφτείτε τον Ταρζάν να πετά πάνω από τη ζούγκλα πηδώντας από χορτόσχοινο σε χορτόσχοινο.

Όσοι έχετε διαβάσει το Dune του Frank Herbert θα θυμάστε τις μεθόδους των Bene Gesserit – οι ιεραπόστολοί τους πετούν από πλανήτη σε πλανήτη σπέρνοντας πιασάρικους και εύπλαστούς μύθους και προφητείες. Αιώνες μετά, οι πράκτορές τους όπου κι αν προσγειωθούν μπορούν να επικαλεστούν αυτά τα γνώριμα αρχέτυπα για να κερδίσουν την εμπιστοσύνη και το θαυμασμό των ντόπιων. Από τέτοια ‘βαθιά αφηγήματα’ αποτελείται η συνείδηση του μέσου πολίτη. Όποιος ξέρει να τα χειρίζεται, κυβερνά τον κόσμο.




Δεν γνωρίζω να έχουν χαρτογραφηθεί ποτέ σε βάθος τα βαθιά αφηγήματα και οι κοινωνικές ομάδες στις οποίες βρίσκουν απήχηση στην Ελλάδα. Αξίζει όμως. Η χώρα μας έχει φιλελέ αφηγήματα. Για να τα ανακαλύψουμε χρειάζεται να ξαναζωντανέψουμε και μια άλλη, παλιότερη μέθοδο από τις δημοσκοπήσεις και τα focus groups - χρειαζόμαστε φιλελέ λαογράφους.


Χρειάζεται οι φιλελέδες να καταλάβουμε σε βάθος ποια είναι τα βαθιά αφηγήματα που κουβαλάμε σα λαός, ποιά μπορούν να μεταστραφούν σε υγιείς δυνάμεις και ποιά πρέπει να τα πολεμήσουμε. Ιδανικά, αυτή τη δουλειά θα την είχαμε κάνει πριν την κρίση. Τίποτε όμως δεν είναι ιδανικό και πρέπει να πιάσουμε την άκρη του νήματος από κει όπου έχει κατρακυλήσει το τόπι.

Τις καλές εποχές το αφήγημα της Ευρώπης ήταν ένα τέτοιο βαθύ αφήγημα – η τουρκοκρατία και οι πόλεμοι μας απέκλεισαν από την φυσική μας κληρονομιά – εμείς δώσαμε τα φώτα στην Ευρώπη και από γκαντεμιά τώρα τα απολαμβάνουν άλλοι κι εμείς όχι. Ως Ευρωπαίοι πια και κάτω από τη θαλπωρή μιας διαρκούς ειρήνης, εύκολα θα ανακτήσουμε το χαμένο έδαφος. Δεν αρκούσε αύτο το αφήγημα – μόλις βρεθήκαμε σε (τεχνητή, πιστεύω) σύγκρουση με την Ευρώπη κατέρρευσε.

Για να ξανα-ανακαλύψουμε την τέχνη της πειθούς πρέπει να σκεφτούμε βαθιά, να ακούμε προσεκτικά, και να ξαναφτιάξουμε όχι το ένα, λειψό, αφήγημα της προόδου, αλλά πολλά και αλληλλεπικαλυπτόμενα αφηγήματα. Θέλω κι εγώ να συνεισφέρω σε αυτό το έργο.

[Συνεχίζεται]

* στατιστική-μπόνους: το 2009, σύμφωνα με την PISA, το 7.5% των μαθητών της επικράτειας είχαν πρόσβαση σε ρητορικούς ομίλους.