ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΠΑΡΑΠΟΝΙΑΡΗΔΕΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ; ΜΕΡΟΣ 2ο: ΠΟΛΥ ΠΙΟ ΒΑΘΕΙΑ ΣΤΟ ΛΑΓΟΥΜΙ

Σε απάντηση στην πρόσφατή μου ανάρτηση σχετικά με την υποκειμενικότητα της φτώχειας στην Ελλάδα, έλαβα μια-δυο φορές την εξής ένσταση: 

'ωραία όλα αυτά αλλά η Ελλάδα έχει πολλές χιλιάδες πολίτες, ειδικά ελεύθερους επαγγελματίες και αυτοαπασχολούμενους κάθε είδους, που δηλώνουν συστηματικά τεχνητά χαμηλά εισοδήματα, ώστε να φοροδιαφεύγουν ανενόχλητοι. Άλλοι πάλι ζούν από τη γκρίζα οικονομία. Λογικό είναι να δηλώνουν 'φτωχοί' πολλοί, οι οποίοι στην πραγματικότητα δεν είναι.'

Αυτό το επιχείρημα διαφέρει σημαντικά από το γενικότερο ισχυρισμό, ότι οι Έλληνες για λόγους πολιτικούς ή ιστορικούς/πολιτισμικούς, λένε ότι πεινάνε όταν στην πραγματικότητα ζουν καλά - τον οποίο εξέτασα σε βάθος στην προηγούμενη ανάρτηση. Κι αυτό γιατί υπαινίσσεται ότι και τα εισοδήματα που δηλώνουν σε έρευνες όπως η SILC οι Έλληνες είναι, στην τελική ανάλυση, ψευδή. Δεν λέμε δηλαδή μόνο ψέμματα στην εφορία όταν ρωτάει για το εισόδημά μας (αυτό είναι ήδη τεκμηριωμένο), λέμε ψέμματα και στις δημοσκοπήσεις όταν κάνουν το ίδιο. Και γιατί όχι εξάλλου; Δεν είναι παράλογο να φοβάται κανείς ότι ο υπάλληλος της ελστατ θα μαρτυρήσει στην εφορία τί εισόδημα δήλωσε στη έρευνα ώστε η εφορία να το αντιπαραβάλλει με το δηλωμένο εισόδημα στη φορολογική του δήλωση.** 

Ήθελα να συζητήσω, λοιπόν, το ενδεχόμενο να λένε ψέμματα στις έρευνες SILC οι Έλληνες και δη σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο από ό,τι οι άλλοι Ευρωπαίοι. Αφενός γιατί η επιχειρηματολογία μου στο προηγούμενο άρθρο βασίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στη SILC- ειδικά τα όσα έγραψα περί της αγοραστικής αξίας ενός εισοδήματος στο όριο της φτώχειας. Αφετέρου επειδή όταν κάνουμε fact-checking δεν μπορούμε να διυλίζουμε τον κώνωπα των επιμέρους στατιστικών και να καταπίνουμε την κάμηλο των μεθοδολογικών προβλημάτων και έπειτα να λέμε 'μα φίλε δεν ήξερα!'. 

 Σε αυτή μας την προσπάθεια θα μας βοηθήσει μια πρόσφατη δημοσίευση της Eurostat που εξετάζει ακριβώς αυτό το ζήτημα - το κατά πόσο συνάδουν τα εισοδηματικά στοιχεία της SILC με τις εθνικές στατιστικές (πιο σωστά, με τους εθνικούς λογαριασμούς - το σύμπλεγμα από μετρήσεις από το οποίο εξάγουμε μεγέθη όπως το ΑΕΠ). Συγκρίνουν δηλαδή, σε εθνικό ή κλαδικό αλλά όχι ατομικό επίπεδο, τα εθνικά εισοδήματα που προκύπτουν αν σταθμίσει και αθροίσει κανείς όλες τις απαντήσεις στις έρευνες SILC με τα εθνικά εισοδήματα που καταγράφουν οι εθνικοί λογαριασμοί.   

Θα δείτε ότι έγραψα 'κατά πόσο συνάδουν' κι όχι κατά πόσο η μία επαληθεύει την άλλη. Οι εθνικοί λογαριασμοί βασίζονται σε πολλαπλές πηγές, πολλές εκ των οποίων είναι συλλογές διοικητικών στοιχείων κι όχι δημοσκοπικές έρευνες. Μπορεί να διαφωνούν με τη SILC όχι μόνο επειδή οι δημοσκοπικές έρευνες είναι υποδεέστερες μεθοδολογικά, αλλά και επειδή χρησιμοποιούν ίδιους ή παρόμοιους όρους για να περιγράψουν διαφορετικά μεγέθη (εν προκειμένω, διαφορετικά εισοδήματα).  

Όλα τα στοιχεία της δημοσίευσης που θα συζητήσουμε μπορείτε να τα κατεβάσετε από εδώ. Για να δούμε τι βρήκαν τα παιδιά εκεί στη Eurostat. 

Πρώτον - τα εισοδήματα της SILC διακυμαίνονται από χρόνο σε χρόνο προς την ίδια κατεύθυνση με τα εισοδήματα των νοικοκυριών όπως τα καταφράφουν οι εθνικοί λογαριασμοί. Η SILC δεν βγάζει λάθος προσήματα ως προς, για παράδειγμα, το ρυθμό ανάπτυξης του εισοδήματος των νοικοκυριών, ούτε παρουσιάζει τεράστιες αποκλίσεις από το ρυθμό αναπτυξης που καταγράφουν οι εθνικοί λογαριασμοί. Αυτό ισχύει και στην περιπτωση της Ελλάδας, και είναι σημαντικό εύρημα γιατί σε γενικές γραμμές το μέγεθος της γκρίζας οικονομίας δεν κινείται με τον ίδιο τρόπο που κινούνται οι δείκτες της επίσημης οικονομίας, μάλιστα συχνά κινείται στην αντίθετη κατεύθυνση ή παραμένει σταθερό όταν η επίσημη οικονομία πέφτει κατακόρυφα.  Άρα είναι μεν δυνατό να καταλογίσει κανείς τις τυχόν αστοχίες της SILC στην αδήλωτη εργασία ή άλλες (ημι)παράνομες δραστηριότητες, όχι όμως περισσότερο από ότι θα καταλογίζαμε τις αστοχίες των εθνικών λογαριασμών, όπως πχ του ΑΕΠ.

Δεύτερον - η SILC μπορεί να παραβλέπει περίπου το μισό εισόδημα των Ελλήνων συνολικά (αν και όχι ανά ερωτώμενο). Τα εισοδήματα που δεν 'βλέπει' η SILC είναι εισοδήματα εταιριών και αυτοαπασχολούμενων - των μεν γιατί η SILC είναι έρευνα νοικοκυριών κι άρα αν τα νοικοκυριά δεν πάρουν τα κέρδη της επιχείρησης ως εισόδημα είναι λογικό να μην τα βλέπει - των δε, πολύ πιθανώς γιατί δεν τα δηλώνουν στις δημοσκοπήσεις όπως και δεν τα δηλώνουν στην εφορία. Οι εθνικοί λογαριασμοί δέχονται σημαντικές προσαρμογές ώστε να συμπεριληφθεί η γκρίζα οικονομία, και πρέπει να διασταυρωθούν με τους υπολογισμούς του εθνικού ακαθάριστου προϊόντος, οπότε δεν είναι παράλογο να είναι ακριβέστεροι. 

  

Το γράφημα που πραγματικά μάς απασχολεί είναι το παρακάτω - οι Έλληνες συνολικά δηλώνουν μόνο το 54% του εισοδήματός τους στη SILC. 

Η δημοσίευση μάλιστα δίνει και τα ποσοστά επί των επιμέρους εισοδημάτων

• το 84% των μισθών
• το 95% των φόρων τους
• το 78% των επιδομάτων
• το 47% των εισοδημάτων των αυτο-απασχολούμενων
• το 42% των εισοδημάτων από ακίνητα

Αν ισχύουν όλα αυτά τότε δεν είναι παράλογο να πούμε ότι το εισόδημα του Έλληνα στο όριο της φτώχειας έχει τελικά μικρότερη απόσταση από την αγοραστική δύναμη του Γερμανού που βρίσκεται στο όριο της φτώχειας. Γι' αυτό κάθησα και υπολόγισα τα εισοδήματα σε όρους PPS και μπορείτε να δείτε τα αποτελέσματα στον πίνακα παρακάτω. Το πιο τίμιο εισόδημα του Έλληνα είναι και πάλι πολύ μικρό, κάπου μεταξύ Λετονίας και Λιθουανίας. Επαναλαμβάνω ότι το βαθμό δήλωσης των εισοδημάτων μπορείτε να τα κατεβάσετε από εδώ και την αγοραστική δυναμη του εισοδήματος στο όριο της φτώχειας όπως το υπολογίζει η SILC μπορείτε να το βρείτε εδώ.  

Δέχομαι ότι η απόκρυψη εισοδήματος δεν μειώνει τα δηλωμένα εισοδήματα όλων το ίδιο κι άρα αλλάζει όλη την κατανομή, άρα επηρεάζει το πού μέσα στο εύρος των τιμών βρίσκεται ο διάμεσος. Δεν μπορώ να το ελέγξω εδώ - αλλά όπως βλέπετε δεν είναι τόσο εύκολο να παραβλέψουμε τη διαφορά των εισοδημάτων με το επιχείρημα ότι τάχα όλοι κρύβουν λεφτά. 

Μα, θα μού πείτε, οι εθνικοί λογαριασμοί όσες προσαρμογές κι αν κάνεις δεν πιάνουν τα πάντα, γι αυτό μιλάμε για γκρίζα οικονομία - τί νόημα έχει αυτή η σύγκριση; Μα γιατί ξέρουμε ότι η γκρίζα οικονομία εκτιμάται στο 21% περίπου της επίσημης στην Ελλάδα. Πάρτε λοιπόν τα παραπάνω νούμερα - προσθέστε 21%. Να σάς χαριστώ παραπάνω - υποθέστε ότι καμμία άλλη Ευρωπαϊκή οικονομία δεν έχει τέτοιο πρόβλημα. Βλέπετε ότι το όριο της φτώχειας στην Ελλάδα δύσκολα πάει στο ίδιο επίπεδο με αυτό της Κύπρου. Παραμένει πολύ χαμηλότερο, σε όρους αγοραστικής δύναμης, από τον Ευρωπαϊκό μέσο όρο.

Όλα αυτά τα γράφω εν μέρει για να μην αφήνω υποψίες προχειρότητας - αλλά και για να δει ο αναγνώστης πόσο ευσυνείδητα προσπαθούν οι υπάλληλοι της Eurostat να καταλάβουν αν τα στοιχεία τους είναι αξιόπιστα. 

Μην ξεχνάτε, οι στατιστικές είναι πολύτιμο κοινωνικό αγαθό. Όταν τις απορρίπτουμε χωρίς δεύτερη σκέψη, ειδικά για πολιτικούς λόγους, κάνουμε κακό και στο ευρύ κοινό.  

** Η παραπάνω ένσταση εξηγεί γιατί οι υπάλληλοι της ελστατ υποχρεούνται να υπογράφουν αυτές τις δηλώσεις εμπιστευτικότητας για τις οποίες συφιλιάστηκαν κυριολεκτικά προ δεκαετίας τόσοι βουλευτές και ζητούσαν να απαγορευτούν ή να κριθούν παράνομες. Ακριβώς για να έχει λιγότερα κίνητρα ο πολίτης να τούς λέει ψέμματα. Κανείς δεν έχει ποτέ ζητήσει συγγνώμη γι αυτή την άθλια θεωρία συνομωσίας.

ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΠΑΡΑΠΟΝΙΑΡΗΔΕΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;

Επειδή δεν είμαι και τόσο έξυπνος, μπήκα στο Reddit τις προάλλες. Ένας χρήστης (που δεν θα τον κατονομάσω για να τον παρενοχλήσει κανείς) αναρωτιόταν γιατί κάθε Έλληνας με τον οποίο μιλάει έχει τόσο αρνητική ιδέα για την κατάσταση της οικονομίας, παρόλο που τα πράγματα δείχνουν να βελτιώνονται.

Ο χρήστης αυτός παρέπεμψε σε ένα άρθρο γραμμένο από τον Μιχάλη Αργυρού, πρόεδρο του Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων της Ελλάδας – ενός φορέα που, υπενθυμίζω διορίζεται άμεσα από τον Υπουργό Οικονομικών. Εκεί, ο Αργυρού επικεντρώνεται σε μια πρόσφατη (Οκτ. 2024) δημοσίευση της Eurostat για την υποκειμενική φτώχεια και θέτει ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα:

Πώς γίνεται οι Έλληνες να αυτοαξιολογούνται ως «φτωχοί» τόσο πολύ πιο συχνά από ό,τι θα περίμενε κανείς βάσει των πιο "αντικειμενικών" δεικτών υλικής φτώχειας; Γιατί οι υποκειμενικές αντιλήψεις τους δεν αντικατοπτρίζουν τη βελτίωση στους δείκτες απασχόλησης και τους υπόλοιπους οικονομικούς δείκτες μετά την κρίση;

Θα μπορούσατε να τα αποδώσετε όλα αυτά σε πολιτικές σκοπιμότητες· και σίγουρα το άρθρο διαβάζεται κάπως σαν να προσπαθεί ο Αργυρού να εξοργίσει ορισμένα τμήματα του ελληνικού διαδικτύου, ειδικά όταν δηλώνει:

«Στην Ελλάδα, από κάθε 100 άτομα που δηλώνουν ότι είναι φτωχοί, μόνο οι 28 είναι πραγματικά φτωχοί.»

Μόνο που- υπάρχουν στοιχεία. Το 67% των Ελλήνων κατατάσσονται από τη Eurostat ως δηλώνοντες «υποκειμενική φτώχεια». Εντούτοις, λιγότεροι από το 19% είναι επισήμως κάτω από το όριο που υποδηλώνει κίνδυνο φτώχειας, όπως αυτό ορίζεται από τη Eurostat.

Και για να είμαστε σαφείς - η Ελλάδα ξεχωρίζει δραματικά από την υπόλοιπη Ευρώπη σε αυτό το θέμα: ο Αργυρού παραθέτει ένα σοκαριστικό γράφημα – όχι κατασκευασμένο από κάποιον φανατικό νεοδημοκράτη, αλλά βγαλμένο από την πρωτογενή δημοσίευση της Eurostat – το οποίο δείχνει πόσο μεγάλη είναι η απόκλιση μεταξύ της αυτοαξιολογούμενης φτώχειας και της «αντικειμενικής» φτώχειας σε διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες. Η Ελλάδα ξεχωρίζει τόσο πολύ που σχεδόν χρειάζεται δικό της άξονα στο διάγραμμα.

Και το χειρότερο; Τα δύο σύνολα δεδομένων είναι αξιόπιστα και πλήρως συγκρίσιμα – προέρχονται από την ίδια μελέτη, τη SILC (Statistics on Income and Living Conditions), την οποία οι έμπειροι αναγνώστες αυτού του blog τη γνωρίζουν ήδη ως μία από τις αγαπημένες μου πηγές δεδομένων. Η SILC είναι η πηγή όλων των ευρωπαϊκών στατιστικών για τη φτώχεια και μού έχει κάνει εντύπωση πόσο ανθεκτική είναι απέναντί στην αύξηση των επιπέδων μη ανταπόκρισης στις έρευνες σε όλη την Ευρώπη.

Δεν χρειάζεται να μοιράζεστε την θεσμική οπτική του Αργυρού ή να έχετε ιδιαίτερες συμπάθειες προς το κυβερνών κόμμα για να σας βάζουν σε υποψίες αυτά. Κι εμένα έτσι μού φάνηκε αρχικά – και το γεγονός ότι στις τάξεις αυτών που υπερεκτιμούν τη φτώχεια κυριαρχούν βαλκανικές χώρες φαίνεται να δείχνει μια κοινή πολιτιστική αφετηρία – μια 600ετή κληρονομιά που μας έχει καταντήσει να αντιμετωπίζουμε όλους τους κρατικούς θεσμούς ως αρπακτικούς και να τους αναγνωρίζουμε μόνο όταν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως όπλα εναντίον των αντιπάλων μας.

Έχει δίκιο λοιπόν ο Αργυρού όταν μιλά για μια συστηματική υπερ-εκτίμηση της φτώχειας;

Πιο συγκεκριμένα, έχει δίκιο όταν ισχυρίζεται ότι «Στην Ελλάδα, για κάθε 100 άτομα που δηλώνουν ότι είναι φτωχοί, μόνο οι 28 είναι πραγματικά φτωχοί»;

Για να δούμε τί πραγματικά ισχύει, πρέπει πρώτα να καταλάβουμε τί εννοεί η Eurostat με τους όρους «υποκειμενική φτώχεια» και «κίνδυνος φτώχειας», πόσο αντικειμενικός είναι ο τελευταίος όρος, και πώς η Eurostat χρησιμοποιεί τα δεδομένα για να τους υπολογίσει.

Υποκειμενική Φτώχεια

Ο όρος «υποκειμενική φτώχεια» δεν είναι εφεύρεση της Eurostat ή του Αργυρού – έχει μακρά ιστορία (δείτε π.χ. τούτο εδώ το κείμενο που μου έστειλε ο Cubiclogic). Η Eurostat τον χρησιμοποιεί για να περιγράψει συνοπτικά μια συγκεκριμένη μέτρηση που προκύπτει από την έρευνα SILC.

Μπορείτε να δείτε το ερωτηματολόγιο από το οποίο προκύπτει αυτό το μέτρο εδώ. Οι ακριβείς διατυπώσεις στα αγγλικά και στα ελληνικά είναι όπως τις βλέπετε παρακάτω: Αν δηλώσετε ότι «τα βγάζετε πέρα με δυσκολία» ή «με μεγάλη δυσκολία», τότε θεωρείστε «υποκειμενικά φτωχός». Αν δεν είστε πεπεισμένοι ότι έτσι το υπολογίζει η Eurostat, δείτε την εξήγησή τους εδώ και τα πραγματικά δεδομένα του C5 εδώ, και προσθέστε τις δύο απαντήσεις μόνοι σας.

Κατά τη γνώμη μου, εδώ έχουμε ένα μεθοδολογικό ζήτημα. Οι ελληνικές και αγγλικές διατυπώσεις του ερωτήματος δεν είναι ταυτόσημες. Αυτός ο κίνδυνος πάντα υπάρχει όταν αναλύουμε διεθνείς έρευνες, αλλά εδώ νομίζω ότι η απόκλιση είναι σημαντική. Η ελληνική έκδοση ρωτά κυριολεκτικά «πώς καλύπτετε τις συνήθεις ανάγκες του νοικοκυριού σας;». Δεν υπάρχει αρνητικά φορτισμένη λέξη. Η αγγλική έκδοση ρωτά πώς «τα βγάζετε πέρα» ('make ends meet'), το οποίο στα αγγλικά έχει αρνητική χροιά. Ο πήχυς βρίσκεται πιο ψηλά. 

Αν τα παραπάνω δεν σας πείθουν, μην ανησυχείτε. Τα συμπεράσματά μου δεν βασίζονται σε αυτήν την παρατήρηση.

Αντικειμενική ή «Πραγματική» Φτώχεια

Για να είμαστε δίκαιοι, κανείς δεν χρησιμοποιεί πραγματικά τον παραπάνω όρο. Ο Αργυρού διακρίνει τους «αυτοπροσδιοριζόμενους ως φτωχούς» από τους «πραγματικά» φτωχούς, αλλά όπως μπορείτε να δείτε εδώ, το δελτίο της Eurostat περιγράφει μόνο τον «κίνδυνο φτώχειας».

Συγκεκριμένα, ένα άτομο βρίσκεται «σε κίνδυνο φτώχειας» αν το εισόδημά του, μετά από φόρους και άλλες κρατήσεις (π.χ. εισφορές κοινωνικής ασφάλισης), μετά την είσπραξη κοινωνικών παροχών και προσαρμοσμένο για το μέγεθος του νοικοκυριού, είναι χαμηλότερο από το 60% του διάμεσου (όχι μέσου) εισοδήματος της χώρας. Αυτός είναι ένας τυποποιημένος ορισμός, που χρησιμοποιείται ευρέως διεθνώς, και στηρίζει πολλές ευρωπαϊκές πολιτικές και στατιστικά στοιχεία της Eurostat. Έχει, εννοείται, πολλά μειονεκτήματα.

Πόσο είναι το «όριο φτώχειας» σε ευρώ;

Δείτε το μόνοι σας:

• Περίπου 12.600 ευρώ ετησίως για ένα ζευγάρι με δύο εξαρτώμενα παιδιά.
• Περίπου 9.900 ευρώ ετησίως για ένα ζευγάρι χωρίς παιδιά.
• Περίπου 6.000 ευρώ ετησίως για ένα άτομο χωρίς παιδιά.

Ελπίζω να μην είμαι ο μόνος που τα βλέπει αυτά και σκέφτεται – "φίλε αυτά είναι πολύ λίγα χρήματα!". 500 το μήνα για ένα άτομο μόνο του και περίπου 1,050 για ένα ζευγάρι με παιδιά. Προτού πληρώσεις νοίκι ή λογαριασμούς. Το 2023, το έτος δηλαδή στο οποίο αναφέρονται τα στοιχεία, αυτό σήμαινε να μην έχει κανείς καν τον κατώτατο μισθό ενός εργαζομένου πλήρους απασχόλησης. 

Στην πραγματικότητα, όταν συγκρίνετε το στατιστικό όριο φτώχειας της Ελλάδας με αυτά άλλων χωρών όχι σε ονομαστικά Ευρώ αλλά σε όρους αγοραστικής δύναμης, γίνεται σαφές ότι ένα άτομο στο όριο της φτώχειας στην Ελλάδα είναι, αφού ληφθεί υπόψη το κόστος ζωής, πολύ φτωχότερο από τους ομολόγους του στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης. Ο Γερμανός που βρίσκεται ακριβώς στο όριο της φτώχειας της χώρας του έχει περίπου τη διπλάσια αγοραστική δύναμη από ό,τι ο Έλληνας που βρίσκεται στο Ελληνικό όριο της φτώχειας. 

Για να τελειώνουμε πάντως με αυτό το θέμα - όπως σχολίασαν πολλοί φίλοι, το όριο της φτώχειας είναι 'αντικειμενικό' μόνο υπό την πολύ περιορισμένη έννοια ότι υπολογίζεται με τον ίδιο μαθηματικό τύπο σε κάθε χώρα. Ό,τι πολιτικής απόχρωσης κι αν είναι κανείς, μού φαίνεται πολύ κακόπιστο να ισχυρίζεται ότι όποιος βρίσκεται, πες, 10 με 20 τοις εκατό πάνω από το σκανδαλωδώς χαμηλό στατιστικό όριο της φτώχειας στην Ελλάδα δεν μπορεί να ζορίζεται να τα φέρει βόλτα.    

Μπορεί, τώρα, ο κάθε Αργυρού να πει, βέβαια, 'μα εγώ υπέθεσα ότι το όριο της φτώχειας θα ήταν κάπου πιο λογικά, πού να φανταστώ ότι υπάρχουν τέτοιες μεθοδολογικές παγίδες!'  Δεν έχει εντελώς άδικο. 

Το δικαίωμα όμως να διαμαρτύρεσαι έτσι, το κερδίζεις με το να κάθεσαι λίγο να ψάχνεις τα στοιχεία για τα οποία μιλάς, και να επιφυλάσσεσαι όπου δεν προλαβαίνεις να το κάνεις. Ο πήχυς, δε, ανεβαίνει ανάλογα με τα μέσα πού έχεις στη διάθεσή σου. Αν είσαι ο μέσος πολίτης και δεν το κάνεις αυτό, δεν θα πέσω προσωπικά να σε φάω. Αν είσαι ο Πρόεδρος του Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων και γράφεις και με κάπως προκλητική διάθεση, ε, δικαιούμαι ο κακομοίρης να υποθέσω ότι ξέρεις να κολυμπάς στη μεγάλη πισίνα χωρίς μπρατσάκια.

Με αυτά και μ' αυτά πάντως δεν έχουμε απαντήσει ευθέως στην πρόκληση του Αργυρού. Ας την αναδιατυπώσουμε ως εξής:

• Πρώτον, το 60% των Ελλήνων που βρίσκονται πάνω από το όριο που υποδηλώνει κίνδυνο φτώχειας (ας τους λέμε 'οι από πάνω' για ευκολία) φέρονται ως υποκειμενικά φτωχοί. Γίνεται να ισχύει τέτοιο πράγμα;
  
  
• Δεύτερον, το ποσοστό των Ελλήνων που λέν ότι τα βγάζουν δύσκολα πέρα οικονομικά (υποκειμενικά φτωχοί) είναι περίπου το ίδιο είτε μιλάμε για ανθρώπους με εισόδημα πάνω από όριο της φτώχειας είτε για ανθρώπους κάτω από το όριο (μολονότι αλλάζει το ποσοστό αυτών που ζορίζονται πολύ κι αυτών που ζορίζονται λιγότερο)

Εδώ ο Αργυρού δεν είναι και τόσο παράλογος (μολονότι οι παραπάνω διατυπώσεις, υπενθυμίζω, είναι δικές μου κι όχι δικές του). Κι αν δει κανείς πιο αντικειμενικούς δείκτες, προς στιγμήν φαίνεται να τον δικαιώνουν. Για παράδειγμα, οι 'από πάνω' Έλληνες δεν πεινάνε σε ποσοστά τύπου 60%, ούτε στα ίδια ποσοστά με τους 'από κάτω', ούτε πχ δυσκολεύονται το ίδιο όσο οι 'από κάτω' να ζεστάνουν το σπίτι τους. Αν δεν πεινάνε και δεν κρυώνουν, μήπως υπάρχει κάτι άλλο που κάνει τους 'από πάνω' να παραπονιούνται ότι τα φέρνουν πέρα με δυσκολία;

Το ζήτημα του χρέους και των καθυστερήσεων

Η απάντηση στο γιατί οι «από πάνω» Έλληνες φαίνεται να δυσκολεύονται τόσο πολύ έρχεται αβίαστα αν εξετάσουμε τα χρέη και τις καθυστερημένες πληρωμές.

Οι Έλληνες που βρίσκονται πάνω από το όριο φτώχειας είναι πολύ πιο πιθανό από τον αντίστοιχο πληθυσμό σε οποιαδήποτε άλλη χώρα της Ευρώπης να έχουν ανεξόφλητους λογαριασμούς, απλήρωτα ενοίκια κ.λπ. Περίπου το 40% απ' αυτούς έχουν τέτοιες ανεξόφλητες υποχρεώσεις. Αν κοιτάξετε τη γραφική απεικόνιση, η Ελλάδα δείχνει μια τεράστια απόκλιση – την ίδια ακριβώς που είδαμε και στο γράφημα της υποκειμενικής φτώχειας. 

Αν αναλύσουμε τις κατηγορίες χρεών, οι «από πάνω» Έλληνες δηλώνουν:

• Καθυστερημένες πληρωμές ενοικίων/στεγαστικών δανείων: 2,8 φορές πιο συχνά από το μέσο όρο της Ευρωζώνης.
• Καθυστερημένες πληρωμές λογαριασμών κοινής ωφελείας: 4,9 φορές πιο συχνά από το μέσο όρο της Ευρωζώνης.
• Καθυστερήσεις σε δόσεις καταναλωτικών δανείων ή αγορές με δόσεις: 6,9 φορές πιο συχνά από το μέσο όρο της Ευρωζώνης.

Οι οικογένειες με παιδιά είναι πολύ πιο πιθανό να καθυστερούν τους λογαριασμούς κοινής ωφέλειας (σχεδόν 2 φορές περισσότερο από τα νοικοκυριά χωρίς παιδιά). Η εικόνα είναι ίδια ως προς τις καθυστερήσεις σε καταναλωτικά δάνεια, ενώ οι καθυστερήσεις σε ενοίκια ή στεγαστικά δάνεια επηρεάζονται λιγότερο από την ύπαρξη εξαρτώμενων ατόμων.

Αν θεωρήσουμε ότι κάποιος που λαμβάνει κάθε τόσο ειδοποιήσεις από τράπεζες ή εταιρείες κοινής ωφέλειας και δεν μπορεί να τις αποπληρώσει αμέσως, ε, λογικό είναι να δηλώσει ότι «τα βγάζει πέρα με δυσκολία», τότε το μυστήριο λύθηκε.

Για τους εισοδηματικά 'από πάνω' Έλληνες, οι καθυστερημένοι λογαριασμοί και τα καταναλωτικά δάνεια φαίνεται να συνεισφέρουν περισσότερο στην απόκλιση από την υπόλοιπη Ευρώπη από ό,τι τα στεγαστικά και τα ενοίκια. Αυτή η μερίδα του πληθυσμού πληρώνει μεν μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματός τους για ανάγκες στέγασης από ότι οι αντίστοιχοι πληθυσμοί στην υπόλοιπη Ευρώπη, αλλά ομολογουμένως δεν απέχουν τόσο πολύ από τις υπόλοιπες χώρες και όταν η Eurostat κοιτά συνολικά την οικονομική επιβάρυνση που σχετίζεται με τη στέγαση, το ποσοστό των 'πολύ επιβαρυμένων' στην Ελλάδα (πάντα μεταξύ των 'από πάνω' εισοδηματικά) δεν είναι σε καμμία περίπτωση το μεγαλύτερο στην Ευρώπη.  

Μη φεύγετε! Έχει κι άλλο!

Στο Bluesky, ο μακροχρόνιος φίλος του μπλογκ @mperedim παρατήρησε ότι η Ελλάδα είχε πάντα, ακόμα και στις καλύτερες εποχές, ένα πολύ υψηλό ποσοστό νοικοκυριών «πάνω από το όριο» που καθυστερούν πληρωμές κάθε είδους, κάτι εντελώς έξω από τα συνηθισμένα για άλλες χώρες της ΕΕ. Αυτό είναι αναμφισβήτητα αλήθεια.

Ο λόγος γι’ αυτό δεν είναι, προφανώς, η οικονομική κρίση του 2010 και εξής, αλλά μια θεμελιώδης στρέβλωση στην αγορά πίστωσης στην Ελλάδα. Λόγω της ανισομερούς ανάπτυξης των πρακτικών δανεισμού (και εισπράξεων), ένα σημαντικό μέρος των Ελλήνων χρησιμοποιεί τους λογαριασμούς κοινής ωφέλειας και τους σπιτονοικοκυραίους ως πηγές πίστωσης, αντί για πιο επίσημους χρηματοπιστωτικούς φορείς. Οι φτωχοί το κάνουν επειδή αναγκάζονται, και οι πλούσιοι επειδή μπορούν. Αυτό αντικατοπτρίζεται επίσης (και το επισήμανε κι αυτό ο @mperedim) στις καθυστερημένες εμπορικές οφειλές, που είναι ένα χρόνιο πρόβλημα στην Ελλάδα.

Στην πραγματικότητα, από το 2014 και μετά, κάθε άλλη χώρα απομακρύνεται από αυτή την εξάρτηση, ενώ η Ελλάδα όχι. Γιατί συμβαίνει αυτό; Είναι μια πολύ μεγάλη συζήτηση, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, αλλά δεν μπορώ να την ολοκληρώσω εδώ. Αυτό που θα πω είναι ότι, αν μιλάμε για καθυστερήσεις ενοικίων και στεγαστικών δανείων, τα ελληνικά νοικοκυριά «πάνω από το όριο» δεν ξεχώριζαν από τους Ευρωπαίους ομολόγους τους μέχρι το 2009. Άρα, δεν πιστεύω ότι η αντιμετώπιση των ιδιοκτητών ως πιστωτών είναι κάτι πολιτισμικά εγγεγραμμένο – αν και ίσως έγινε έτσι μετά την κρίση.

Από την άλλη, οι λογαριασμοί κοινής ωφέλειας ήταν, απ' όσο μπορώ να δω, ανέκαθεν πηγή πίστωσης για τα 'από πάνω' νοικοκυριά, τα οποία με τη σειρά τους παρήγαγαν πάντοτε επισφαλή χρέη σε μεγάλο βαθμό συγκριτικά με άλλες χώρες, ακόμα και στις καλές εποχές. Το ίδιο περίπου ισχύει και για τους πάροχους καταναλωτικών δανείων.

Λοιπόν, να τι πιστεύω.

Πρώτον, οι Έλληνες που απαντούν στην έρευνα SILC δεν περιγράφουν τους εαυτούς τους ως «φτωχούς». Αυτό δεν αποτελεί επιλογή στο ερωτηματολόγιο.

Η Eurostat τούς αποδίδει την κατάσταση της «υποκειμενικής φτώχειας» με βάση το ότι αναφέρουν δυσκολία στη διαχείριση των εξόδων του νοικοκυριού. Η λέξη «φτώχεια» και τα παράγωγά της δεν εμφανίζονται ποτέ στους ερωτώμενους. Νομίζω ότι η διαφορά στη διατύπωση έχει κάποια σημασία, αλλά δεν πιστεύω ότι εξηγεί μεγάλο μέρος της αναντιστοιχίας που επισημαίνει ο Αργυρού μεταξύ υποκειμενικής και δήθεν αντικειμενικής φτώχειας.

Η αναντιστοιχία προκύπτει εν μέρει από το γεγονός ότι το χαμηλό εισόδημα είναι ένας μόνο από τους πολλούς τρόπους που υπάρχουν για να βρεθεί κανείς σε κακή οικονομική κατάσταση. Αν τα έξοδά τους είναι υψηλά, ακόμη και άτομα με σχετικά καλά εισοδήματα μπορεί να δυσκολεύονται.

Στην περίπτωση της Ελλάδας, είναι ξεκάθαρο ότι τα νοικοκυριά «πάνω από το όριο» (δηλαδή, με εισόδημα άνω του 60% του διάμεσου εισοδήματος της χώρας – που, για να είμαστε σαφείς, είναι πολύ χαμηλό) είναι σημαντικά πιο πιθανό από τους Ευρωπαίους ομολόγους τους να δυσκολεύονται να αντεπεξέλθουν σε με διάφορα είδη χρεών, κυρίως λογαριασμούς κοινής ωφέλειας. Τα ελληνικά νοικοκυριά δεν έχουν περισσότερα χρέη συνολικά από ό,τι τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά, αλλά έχουν μακρά παράδοση στη χρήση καθυστερημένων λογαριασμών ως πηγή πίστωσης και, πιο πρόσφατα, κάνουν το ίδιο με καθυστερημένα ενοίκια και ακόμη και στεγαστικά δάνεια.

Από το περίπου 60% των νοικοκυριών «πάνω από το όριο» που δηλώνουν ότι δυσκολεύονται να τα βγάλουν πέρα, ένα 30% μέσα στο νερό μού φαίνεται ότι οφείλεται σε αυτό το είδος συσσώρευσης χρεών. Ένα μικρό ποσοστό πιθανότατα οφείλεται στη διατύπωση της ερώτησης. Άλλο ένα 20% πιθανότατα σχετίζεται με το γεγονός ότι τα άτομα λίγο πάνω από το όριο του 60% του «κινδύνου φτώχειας» πιθανότατα δεν τα πάνε και τόσο καλά – η στατιστική γραμμή φτώχειας της Ελλάδας είναι πολύ χαμηλότερη σε όρους αγοραστικής δύναμης από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, οπότε λογικό είναι να έχουμε 'μη φτωχούς' στα χαρτιά που είναι φτωχοί στην πράξη. 

Συνδυάζοντας τα παραπάνω, είμαι αρκετά σίγουρος ότι το 50% από το 60% των «από πάνω» νοικοκυριών που δηλώνουν ότι δυσκολεύονται οικονομικά μπορεί να εξηγηθεί από ζητήματα πιο χειροπιαστά από, ή ακομη και άσχετα με, την ελληνική κουλτούρα ή πολιτική.

Μα, το ιστολόγιό σου λέγεται LOLGreece – ο Αη-Λαός φταίει σίγουρα κι αυτός, φαντάζομαι;

Οι σχολιαστές που υποδεικνύουν πολιτισμικά αίτια για την οικονομική κατήφεια του Έλληνα πρέπει να σκεφτούν με ειλικρίνεια πώς πραγματικά αποδεικνύεται κάτι τέτοιο. 

Δοκίμασα έναν πιθανό τρόπο να το τεστάρω, αλλά δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικός. Υπέθεσα ότι, επειδή τα αντικειμενικά μέτρα δυσκολίας –που χρησιμοποιώ για να δικαιολογήσω γιατί τα «πάνω από το όριο» νοικοκυριά μπορεί να δυσκολεύονται– συνδέονται με την ύπαρξη παιδιών, θα περίμενε κανείς ότι και το υποκειμενικό μέτρο φτώχειας θα συνδέεται κι αυτό με την ύπαρξη παιδιών. Αυτό δεν ισχύει, τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως. Αν ίσχυε, θα το σφύραγα εδώ.

Κατά τη γνώμη μου, υπάρχουν τρεις εξηγήσεις:

• Υπάρχει κάποιο μέρος της υποκειμενικής ή νοούμενης φτώχειας που, όντως, δεν μπορεί να εξηγηθεί από τις αντικειμενικές συνθήκες διαβίωσης και η προέλευσή του είναι πολιτισμική ή πολιτική – οι άνθρωποι απλώς γουστάρουν να παραπονιούνται, ειδικά αν είναι πολιτικά αντίθετοι με την εκάστοτε κυβέρνηση. Δεν καταλάβαίνω, όμως, πώς αυτό μπορεί να εξηγήσει περισσότερο από το ένα πέμπτο της παρατηρούμενης διάστασης μεταξυ αντικειμενικής και υποκειμενικής φτώχειας. Θα περίμενε δε κανείς το συναίσθημα να αλλάζει με τις εναλλαγές των κομμάτων στην εξουσία, αλλά αυτό δεν συμβαίνει.
  
  
• Υπάρχει κάποιο μέρος της υποκειμενικής φτώχειας που προκύπτει από την εσωτερίκευση των οικονομικών συνθηκών των οικογενειών και κοινωνικών κύκλων των ανθρώπων. Κάτι που συχνά παραβλέπεται για την Ελλάδα (και μερικές γειτονικές χώρες) είναι ότι οι προσωπικοί προϋπολογισμοί συχνά συγκεντρώνονται, μερικές φορές ακόμα και μεταξύ νοικοκυριών που ζούν ξεχωριστά – σκεφτείτε τον άνεργο γιο ή τη μητέρα που εργάζεται αλλά επιδοτείται από τη σύνταξη του πατέρα. Έχω σχολιάσει  σχετικά εδώ. Αυτό σημαίνει ότι άνθρωποι μπορεί να δυσκολεύονται παρόλο που το ατομικό τους εισόδημα είναι καλό. Κυρίως, αυτή η ιδέα παρέχει έναν μηχανισμό με τον οποίο οι αντιλήψεις περί οικονομικής ευημερίαςεπηρεάζονται από τα λιγότερο ευκατάστατα μέλη της κάθε οικογένειας.
  
  
• Η αδυναμία «να τα βγάλει κανείς πέρα» είναι εν μέρει θέμα φτώχειας, εν μέρει θέμα χρέους και εν μέρει θέμα δεξιοτήτων και δικτύων υποστήριξης. Ο λόγος που η αντιληπτή φτώχεια δεν σχετίζεται με την ύπαρξη παιδιών με τον ίδιο τρόπο όπως οι αντικειμενικές οικονομικές προκλήσεις ίσως να είναι το απλό φαινόμενο της «σφάλματος επιβίωσης»: μόνο όσοι μπορούν να τα καταφέρουν παρόλες τις προκλήσεις (χάρη στην οικογενειακή υποστήριξη, την έλλειψη χρεών ή τις δεξιότητές τους) είναι εξαρχής πιθανότερο να αποκτήσουν παιδιά. Το κοινωνικό και ανθρώπινο κεφάλαιό τους –και ίσως αρκετή τύχη– τούς επιτρέπει να αποτρέψουν τις αντικειμενικές δυσκολίες από το να επηρεάσουν την υποκειμενική τους ευημερία.

Εν κατακλείδι, αυτό που φαίνεται, και στον Αργυρού και ίσως στους περισσότερους αναγνώστες, σαν μια τάση να δραματοποιούν οι Έλληνες την οικονομική τους κατάσταση είναι, στην πραγματικότητα, εν μέρει αποτέλεσμα κακής μεθοδολογίας ως προς τη μέτρηση της φτώχειας, προϊόν υπερσυσσώρευσης χρέους κι ενός δυσλειτουργικού πιστωτικού συστήματος, πιθανώς συνδυασμένο με την επιρροή των ελληνικών «συγκεντρωμένων» οικογενειακών προϋπολογισμών. 

Δεν είναι μια υστερική υπερβολή, αλλά ένα κομμάτι (κι ένα κουσούρι) της οικονομικής πραγματικότητας που το Συμβούλιο Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων της Ελλάδας πρέπει να το αντιμετωπίσει ως προτεραιότητα, αντί να το απορρίπτει ως υπερ-ευαισθησία. Αυτή η οικονομική δυσπραγία των χρεωμένων τούς δημιουργεί και δισταγμό για τη δημιουργία νοικοκυριών, την απόκτηση παιδιών, την αποταμίευση, τις επενδύσεις, την επιχειρηματικότητα – ακόμα και για την κατανάλωση. 

Ίσως πολλοί από τους Έλληνες που τώρα ισχυρίζονται ότι δυσκολεύονται να μην αξίζουν πολλή συμπόνοια. Ίσως να μην ήταν αρκετά προσεκτικοί στις δαπάνες ή τον δανεισμό τους. Ίσως να φέρονται κακόπιστα στους πιστωτές τους. Αλλά, σε μακροοικονομικό επίπεδο, το δίκαιο ή άδικο του χρέους δεν έχει σημασία. Η επακόλουθη οικονομική δυσπραγία θα πλήξει ακόμα και αυτούς που θεωρούμε ενάρετους και φειδωλούς.

Μπόνους υλικό για τους αναγνώστες της Ελληνικής έκδοσης. 

Μερικοί φίλοι μού είπαν αγανακτισμένοι όσο ερευνούσα το παραπάνω θέμα - δεν θα βγάλεις άκρη με τις συγκεντρωτικές στατιστικες - δώσε μου την πλήρη κατανομή του εισοδήματας σε κάθε χώρα και θα σού πώ ποιοί είναι φτωχοι και ποιοί όχι. 

Την κατανομή εισοδήματος ανά εκατοστημόριο μπορείτε να τη δείτε εδώ/ 

WHY ARE THE GREEKS SO GLOOMY?

Because I'm not very smart, I ventured onto Reddit the other day. A user (whom I'm not naming to avoid harrassment) was questioning why every Greek they speak to is so negative about the state of the economy when things look like they're getting better. 

The user linked to this article, written by Michalis Argyrou, the Chair of Greece's Council of Economic Experts - a body directly appointed by the Greek Minister of Finance. Here, Argyrou focuses on a recent (Oct 2024) Eurostat publication on subjective poverty, and asks a very interesting question: 

How is it that Greeks rate themselves subjectively as 'poor' much more frequently than one would expect from more objective indicators of material poverty? Why do their subjective perceptions fail to reflect the significant post-crisis improvements in employment and other economic indicators? 

You could put this down to some level of partisanship; it certainly reads as though Argyrou is rage-baiting certain parts of the Greek internet, stating as he does that

'In Greece, of every 100 people who claim to be poor, only 28 are truly poor.' 

Except, there are receipts. Apparently 67% of Greeks are classed by Eurostat as reporting 'subjective poverty'. Fewer than 19% are at risk of poverty as this measure is defined by Eurostat.  

More importantly, Greece really stands out from the rest of Europe in this regard: Argyrou points to a shocking graph, not purpose-built by some ND partisan but included in the original Eurostat publication, which shows how much of a deviation there is between self-assessed poverty and 'objective' poverty across different European countries. Greece stands out so much it practically needs its own secondary axis. 

Worse, the two figures are of good quality and properly comparable - they come from the same study, SILC, which veteran readers will recognise as one of this blog's favourite surveys. SILC is where all European poverty statistics come from and it's been surprisingly robust to the rise of non-response across Europe.

You don't have to share Argyrou's institutional perspective or have particular sympathies for the current government to raise an eyebrow at this. I did too - and the fact that Balkan countries seem to dominate the ranks of poverty over-estimators seemed to point to a kind of cultural bias - a 600-yr-old legacy of treating all state institutions as predatory and only grudgingly acknowledging them if they can be weaponised against one's enemies.   

So is Argyrou right to speak of an over-reporting bias? More to the point, is he right to claim that 'In Greece, of every 100 people who claim to be poor, only 28 are truly poor.' ?

To get to the facts, we first need to understand what Eurostat means by 'subjective povery' and the 'risk of poverty', how objective the latter is, and how Eurostat figures are used to approximate them. 

First -subjective poverty. 

Subjective poverty is not a term invented by Eurostat or Argyrou - it has a long history (see eg here h/t Cubiclogic). Eurostat appears to have adopted it as shorthand for a specific measure derived from SILC.  

You can read the questionnaire from which this measure is derived here.  The precise wordings in English and Greek are as follows. If you say you can only make ends meet 'with difficulty' or 'with great difficulty', then that makes you 'subjectively poor'. If you're not convinced that's how Eurostat calculates this, see Eurostat's explanation here and the actual data for C5 here and add the two responses up for yourself. 

To my eyes at least, we have a bit of a methodological issue here. The Greek and English versions of this item are not semantically identical. That's always a risk with international surveys but here I think the deviation is significant. The Greek version literally asks 'how do you meet the usual needs of your household?'. There is no negatively charged word in it. The English version asks people whether they can make ends meet, which to the best of my understanding of English, does have a slightly negative energy. One can ask even a wealthy person how they 'meet the needs of the household' and get a complex answer. The bar for saying 'I make ends meet with difficulty' in English is higher than the bar for saying 'I meet the needs of the household with difficulty' in Greek.  

If this does not convince you, you needn't worry. My conclusions do not rely on this observation. 

Now on to 'objective' or 'true' poverty

In fairness nobody truly uses such terms. Argyrou does contrast the self-described 'poor' with the 'truly' poor, but as you can see here, the Eurostat release that he cites only reports on the 'risk of poverty'.  

Specifically, a person is 'at risk of poverty' if their income, after tax and other deductions such as national insurance contributions, and after social benefits received, and adjusting for household size, is lower than 60% of the country's median income. This is a standard definition, widely used internationally, which feeds into a lot of EU policy and Eurostat figures. It's also baked into SILC statistics, so we can cross-tab almost every poverty statistic in Europe against this. 

How much is this 'poverty threshold' in today's Euros? See for yourselves.

• ca EUR12,600 per year for a couple with two dependent children
• ca EUR 9,900 per year for a couple with no children
• ca EUR6,000 per year for a single person with no children

I hope I'm not alone in thinking this -

This is not a lot of money! In fact when you compare the Greek poverty threshold to those of other countries in purchasing power terms, it's pretty clear that a Greek person at the poverty threshold is, after allowing for the cost of living in each jurisdiction, much poorer than their peers in most of Europe. A person on the statistical threshold of poverty in Germany has about twice the purchasing power than their threshold-straddling peer in Greece.

Whatever your politics, it seems really perverse to insist that a person earning say 10pc or 20pc above Greece's scandalously low statistical poverty line can't be experiencing hardship of some sort. 

As many friends have pointed out, this measure of poverty is only 'objective' in a trivial sense - the same formula can be used to calculate it in all cases. The same income however can mean wildly different things depending on one's cost of living, mode of tenure and family circumstances. So we'll refer to persons 'at risk of poverty' from this point on. For brevity, I will also speak of 'above-the-line' and 'below-the-line' households and persons. The 'line' being the threshold for 'risk of poverty'.  

We can now restate Argyrou's challenge thus:

• First, 60% of Greeks above the 'at risk of poverty' threshold are reported to be subjectively poor. Can that really be the case?
  
  
• Second, it seems as though Greeks above the threshold are about as likely as those below the threshold to be reported as subjectively poor (though the balance of 'with difficulty v 'with great difficulty' shifts). Again, can that really be the case? 

To avoid subjective measures, we can try to correlate risk of poverty with other objective indications of hardship. You won't see above-poverty-line households struggling to eat, and even the percentage of such above-the-line households that are unable to keep their homes warm is modest. So, what gives? 

The answer presents itself clearly once you consider housing, debt and arrears. 

• Above-the-line Greeks are much more likely than any of their fellow European above-the-liners to have unpaid bills, unpaid rent payments, etc. About 40% of them have such unpaid liabilities. Watch out for the massive outlier, does it remind you of some other graph you've seen recently?
  
  
  
  
• If we try to break this down into constituent debts, Greece's above-the-liners stand out a bit in terms of rent and mortgage arrears (2.8x the Eurozone average) but more so when it comes to arrears on utility bills (4.9x the Eurozone average) and even more so for arrears on loans and hire purchase agreements (6.9x the Eurozone average). 
• Households with children are very significnalty more likely to report utility arrears (nearly 2x as childless households), and similarly more likely to report unpaid consumer loans; while arreats on mortgage or rent are less affected by the number of dependents.
• If you assume that someone who keeps getting final demands from the bank or utility companies and cannot pay these immediately is likely to say they make ends meet 'with difficulty,' well the mystery is solved.  
• Overall, utilities and loans are a bigger part of the "subjective poverty" story than unaffordable housing. Above-the-line Greeks do pay a bigger share of their income into housing costs (29%) than any of their fellow above-the-liners, but admittedly this is not a huge outlier and the share of Greek above-the-liners that Eurostat calculates as facing a 'heavy financial burden' due to housing costs alone is hardly the highest in Europe.

But wait! There's more!

Over on Bluesky, longtime friend of the blog @mperedim noted that Greece has always, even in the best of times, had a very high percentage of above-the-line-ers in arrears of all kinds, completely outside the norm in other EU countries. This in unequivocally true. 

The reason for this is clearly not the 2010- financial crisis, but a fundamental distortion in the market for credit in Greece. Due to the skewed development of lending practices, a good share of Greeks have traditionally used utilities and landlords as sources of credit instead of more formal finance. The poor do it because they have to and the well off do it because they can. This is also reflected (and @mperedim made that point as well) in the late payment of commercial debts, which is a long-standing issue in Greece. 

 

In fact the trend since 2014 is one of every other country growing out of this dependence and Greece not doing so. Why is this? It is a very long discussion that's fascinating to have but I can't conclude it in this article. What I will say is that when it comes to rent and mortgage arrears, Greece's over-the-line-ers did not stand out among their EU peers until around 2009, so I don't think the treatment of landlords as creditors is culturally ingrained - though it may have become so post-crisis. 

Utility bills on the other hand have always been a source of credit, and of bad debt, even in the best of times. We've also had a very consistent record of over-the-line-ers being unable to repay commercial credit providers, including before the crisis. 

So here is what I think. 

First, Greeks responding to the SILC survey are not describing themselves as poor. This isn't an option in the survey. 

Eurostat ascribes to them a 'subjective poverty' status based on them reporting some difficulty in managing household expenses. The word 'poverty' and its derivatives are never presented to the respondent.I think the slight difference in wording does matter, but I don't believe it accounts for much of the supposed 'over-reporting' called out by Argyrou.

The supposed 'over-reporting' emerges from the fact that 'low income' is only one way in which a person might find themselves in a bad place financially. If expenditures are high, even people with reasonably good incomes could do so. 

In the case of Greece, it seems clear that 'above-the-liners' (ie people with more than 60% of the country's median income, which to be clear is not much) are significantly more likely than their peers in Europe to be struggling with debts of different kinds, primarily related to utilities. To be clear, Greek households don't have more debt than fellow European households do on aggregate, but they do have a long history of using overdue utility bills as a source of credit, and have more recently taken to doing the same to overdue rent and even overdue mortgage payments.  

Of the ca 60% of 'above-the-line' households who report difficulties making ends meet, a good 30% seems to be down to this kind of debt overhang. A small percentage is probably also attributable to the phrasing of the question. Another 20% is likely due to the fact that people just over the 60% 'at risk of poverty' line are probably still not doing so well - Greece's statistical poverty line is much lower in purchasing power terms than other European countries. Taking these together I am reasonably sure that 50% of the 60% of above-the-liners who report difficuties (which is my transformed measure of the 'bias' posited by Argyrou) can be explained by matters irrelevant to Greek culture or politics.      

Come on, this blog is called LOLGreece, surely the Sainted People are also to blame?

Those commentators who point to a cultural angle do need to consider what would be good evidence of this. I tried one possible way of testing this but it's not very effective. I figured that, since the objective measures of hardship that I use to justify why above-the-liners might well struggle to make ends meet all correlate with having children, one would also expect the 'making ends meet' metric of subjective poverty to correlate with having children. It does not, at first glance at least. If it did I would consider this case closed. 

It doesn't; to me, there are three ways of reading this fact:

• There is some element of the poverty over-reporting bias that is irreconcilable to more objective circumstances and its origin is cultural or political - people like to complain, especially if they are politically opposed ot the ruling party. It's hard to see how more than a fifth of the observed over-reporting can be attributed to this, however, and if it was about politics you'd expect the sentiment to shift over time as parties alternate in power.
  
  
• There is some element of the poverty over-reporting bias that is irreconcilable to more objective individual circumstances but results from people internalising the economic conditions of their families and social circles. One thing that people often overlook about Greece and some of our neighbouring countries is that personal budgets are substantially pooled, sometimes even across households - think unemployed son or working mom subsidised by dad's pension. I've covered this here and it could mean that people could struggle to make ends meet even if their individual income is reasonably good; more importantly this also provides a channel for perceptions of economic well-being to flow, with less-well-off family members disproportionately affecting the narrative. 
   
• Being unable to make ends meet is partly about poverty, partly about debt and partly about skills and support networks. The reason why perceived poverty doesn't correlate with child-rearing in the same way that objective economic challenges do might be simple survivorship bias; only those with the ability to make ends meet despite challenges (because of family support, of being debt-free and of their own skills) are more likely to have children in the first-place - their social and human capital, and maybe a good deal of luck, allow them to prevent objective challenges translating to subjective well-being.      

In conclusion, what looks, to Argyrou and most casual readers, like a bias in favour of thinking of oneself as poor is, in fact, the product of debt overhang and a malfunctioning credit market, possibly coupled with the influence of Greece's pooled household budgeting (ie our close-knit family structures). 

It's not a hysterical trope but a piece of solid (or not solid, in another sense) economic fundamentals that Greece's Council of Economic Experts should be treating as a high priority risk - not dismissing as mere snowflakery. It creates a reluctance to form households, or have children, or save, invest, start businesses, indeed even to consume. 

Perhaps many of the Greeks who claim to be having a hard time deserve some hardship. Maybe they were not prudent enough in their spending or borrowing back in the day. Perhaps they deal with their creditors in bad faith. But in macro terms, the rights and wrongs of indebtedness do not matter. The resulting economic anemia will hurt even those folks whom one considers virtuous and thrifty.     

Letter from pre Brexit Britain

I stumbled onto this article in my drafts folder. It dates back to 2016, the year of the Brexit referendum, and was abandoned because, as a FCA staffer, I was ultra conscious of publishing (UK) politically charged material. I literally asked for permission to publish it and was denied. I have no doubt many of my colleagues, not to mention others in the civil service proper, sat on similar statements in order to defend their organisations' impartiality.

I'm long gone from the FCA and even the UK itself, so perhaps now is a good time to share. I have not changed the content of the post and have not even checked for link rot.

Enjoy.

==============================

It has come to it at last. 

This blog will campaign for Britain to remain in the European Union - forever as sceptics and reformers, but also as eager members of a single market and committed citizens of the Union. 

What I believe

I believe in personal liberty, in free movement and free trade. I want as much of Europe, indeed as much of the world, as possible to be a place where British people can come, go, trade, settle and enjoy their rights as easily as though they were natives. And I want as many Europeans, indeed as many people, as possible to have the chance to do the same here in the UK. It's hard to achieve this without some level of harmonisation, reciprocity and arbitration. Europe aims to provide all of these things. That it doesn't always do so as well as it could is a reason to invest in the project - not to abandon it for one that does not even try to deliver on the same goals.  

I believe in democracy - and it hurts me that the European institutions can be so opaque, distant and insular, and indeed so unaccountable - not just to British people, but to anyone that doesn't work in the Brussels bubble. It hurts me that Westminster and Whitehall can be no less opaque, distant and insular, and occasionally as unaccountable, to everyone outside the small politics/policy bubble in which I work. The struggle against these evils is the same, and its tools are the same, wherever on the map the battle lines are drawn. Just as, say, the Scots were right to remain in the UK and stick with 'distant' Westminster, so will the Brits be wise to remain in the EU. 

I believe in sovereignty. Whatever happens I'll never regret the fact that the British people got to vote on continued EU membership - and I thought the same of Scotland's referendum. The question of how the people should decide matters of sovereignty is of a higher order than the question of which course they should choose. But sovereignty is tempered by the realities of power and influence: no country can punch above their weight without pooling sovereignty with others. A trade agreement limits a country's power over its terms of trade, so long as its partners reciprocate; a defence agreement binds it to the decisions of its allies, and vice versa.  

There is no tension between Euroscepticism and the Remain vote in my mind. The EU institutions are state institutions and hold power over us - they would continue to do so in many ways even post-Brexit. To question them is natural. To demand transparency and accountability to the European people(s); to hold them to standards of fiscal discipline or good regulation; to demand that they respect the principle of subsidiarity by devolving policy to the local level unless absolutely necessary; all of these are only natural. All of the Quitters should have joined in this work of reform, lent their energy and (in some cases) expertise to it; their error is not that they criticise the EU but that so many of them opted for exit over voice from the start. We needed you, Quitters, and you abandoned us. 

And here's the last thing I believe in. Europeans are not alien peoples living inscrutable lives in a different world - they are our people. Not in the racist sense of being predominantly white people of a Christian background, but in the real sense of having the same points of historic, cultural and political reference. They know, as we do, the glories and follies of colonial power; the lessons of classical Rome or Greece; the trauma and shame of the World Wars; the dream, however misguided, of a welfare state that can shield the people from want and squalor; and that of a free press and an independent judiciary; the joint task of rebuilding what was destroyed by the Socialist experiment; the journey, sometimes incomplete, to a secular state;  the struggle for equality and tolerance; and the traveller's joy at blurred borders. None of the up-and-coming powers of the world share all of these things with us in quite the same way. Some of them we don't even share with the Americans.  

What the referendum is really about

Britain can cease to be a member of the EU, but it can't physically leave Europe. Nor is it any side's intention for Britain to stop trading with European nations, or to prevent their nationals from visiting at all.  Skilled EU migrants will still be welcome - with Visas, but welcome nonetheless. And the proximity of Britain, physical, cultural and linguistic, will lead them here as long as our economy is growing.

Whatever the outcome of the referendum, Europe will always be our back yard in a way that the Americas or Asia or Africa will not be. For some, including myself, it will also always be our home. We should all want it to work well because if it doesn't we too will share in the consequences. Their politics, their wars, their financial crises will always spill over to us and vice versa. But Brexit can only reduce our influence in Europe, in return for, let's face it, only four freedoms, in descending order of value to me:

• the freedom to change our mind about laws passed in the past, even if the rest of Europe hasn't caught up yet. (Where do I sign?)
• the freedom to occasionally hold the least extroverted of the UK's businesses to more appropriate, more flexible standards (Why not?)
• the freedom to hold UK governments to more flexible standards when it comes to respecting the rights of UK residents or subsidising UK businesses (Wait what?)
• the freedom to discriminate against more of our fellow men and women because of their place of birth or residence. (WTF?)

Brexit is not some heroic sortie, sticking two fingers up to a dictatorial creeping super-state. It is walking away from the broadest, most profitable foothold Britain has ever had on the world with free, willing partners on the other side.  Never before have we shared so comprehensively in the wealth of other nations without holding a gun to their heads.

Nor is Brexit a broad popular movement against the bloodless, joyless talking heads of the Establishment. It is a cynical bargain between those who fear or resent globalisation, and those of a more libertarian bent that would unshackle themselves from a continent with a long tradition of meddlesome socialism in favour of a new globalisation. The former bring their sheer numbers and a good helping of political cunning; the latter bring the intellectual muscle and gravitas. So the Leave campaign can shapeshift to speak as one group of the other - until the day after the referendum when it becomes clear that they can't both claim a popular mandate.

Who I stand with

I stand with the majority of British businesses who don't want to be torn out of the Single Market. I stand with younger people and degree-educated people through the UK, who each favour staying in the EU by a large majority, and particularly with the one third of British people who don't feel they have to choose between feeling European and feeling British. In short, I stand with the people and businesses most likely to be net contributors to Britain's fiscal and trade balance; the ones who will pay both the price for Europe and the price for non-Europe. And I stand with the majority of Britain's MPs, the actual lawmakers that Brexit will supposedly return power to, who want us to remain in the EU.  

I don't stand against any of my fellow British citizens who, with their country's best interests at heart, have weighed what evidence they could and chosen Brexit. I wish they'd see my side of this argument. I do stand against cynical Quitter politicians who insult their own followers with unholy alliances brokered in the back rooms of a Russia Today studio, or attention-whores who treat Britain's future relationship with Europe as a lesser concern than their own careers and simply must decide their position at the last moment, over dinner with a media mogul oligarch. 

I do stand against those who peddle outright lies, knowing that it takes much more work to repair the damage of a false meme than it does to spread one; those who play dog whistle politics, depicting EU citizens as criminals, terrorists or rapists; those who denounce all 'experts' as though anything but expertise stands between us and an early grave; those who promise, with an eye to focus groups, to shower 'our NHS' with money snatched back from Brussels while also promising, depending on the audience, to rob it of many of its most-needed professionals or dismantle it outright. 

What's in it for you

• If you're talented, hardworking or financially comfortable, the EU is a diversification policy. It ensures that you can move your life and business to any Member State virtually overnight if you wish to - porting over your employment rights, your qualifications, your pension savings and social security entitlements, with little fear of discrimination and limited bureaucratic obstacles. As with diversified savings, diversifying your citizenship away from one country dramatically improves your position by smoothing out (some of) the idiosyncratic risk that comes with being tied to the UK. Why would you need this insurance policy? Who knows? Maybe your specialism will become saturated in Britain; maybe the country will find itself in another long recession; maybe you'll need a change of scenery. Hell, maybe you'll fall for an attractive stranger on holiday. It can happen to you, Quitters. Even Nigel Farage fell for a German, you know.
• The EU is probably the world's most ambitious and most rigorously enforced free trade project. It's one of the few places in the world where governments' powers to indefinitely prop up failing industries, restrict free trade and beggar their neighbours regularly meet a powerful, proactive challenge in the form of state aid and competition rules. Britain can negotiate all the free trade treaties in the world, but the level of enforcement we can expect will always be lower if there's a powerful country on the other side. 
• The European courts are a valuable line of defense against abuses of power in the UK. Government and Parliament can always choose to make laws that restrict your freedom, and the absence of a constitution gives them a little more leeway for doing so. The Courts may in vanishingly rare occasions ban Britain from sending foreign-born persons into exile, but they also protect the rights of British people against an occasionally trigger-happy government. If you are 100% happy to trust, say your online privacy to GCHQ, this line of defence is useless. But you're not, and Brexiters are least happy of all.
• If you feel that the global reach of the English language in business and official procedure is valuable to the UK, a kind of human capital built for the British at no expense of their own, consider that the EU is practically a sales machine for the English language. The dominance of English in the Institutions (by no means a foregone conclusion in the 80s or 90s) will be that much easier to challenge if Britain itself leaves.
• The EU is probably the biggest driver of regionalism in the UK at the moment - and will probably remain so as long as a tight fiscal policy prioritises central control over local initiative. EU funding works in terms of regions more often than it does in terms of member-states, driving the creation of regional competence and control. If you are invested in reversing regional disparities, or if you believe (as I do) that decentralising fiscal policy leads to better, more accountable spending, the EU is on your side in a way that Whitehall and Westminster cannot currently match. 
• The EU is probably the most effective means Britain has of keeping the dominance of its social elite in check. The one thing you can count on 'faceless Brussels bureaucrats' not to do is give a toss which school a senior lobbyist went to all of forty years ago, or which family they married into. They will be lobbied and often they will be corrupted, for such is the way of all government; but the vehicle for this is much more likely to be the sheer power and presence of corporations of sovereigns, leaving behind huge tell-tale pawprints; as opposed to the pixie-dust trail of tribal in-groups.
• The EU is a protection against arbitrage. If you're worried that the British high street is disappearing in favour of online retailers based in low-tax Luxembourg, the amount of leverage Britain alone has on them is tiny. Europe on the other hand has substantial leverage.   

Who we EU migrants are

Many people have no idea what happens in the Brussels bubble and have no interest in lofty discussions about the sovereignty of Parliaments or compliance with EU Directives. But they do have an interest in money, in public services, and in fairness. To engage them, Eurosceptics have exploited resentment against European immigrants who they believed were flocking to the UK to take 'our jobs' and, paradoxically, to also take advantage of the benefits system.


Now migration in the UK is far from 'uncontrolled'. In fact, a simple look at the government's regular 'statements of changes to immigration rules' will convince you that they spend a lot of time working on controlling immigration - this is also obvious to anyone outside the country. But Britain cannot limit immigration of workers from Europe because freedom of movement (for workers) is a fundamental element of the project - written into its DNA from the Treaty of Rome onwards (and prior to this in a more limited form). Europe did not over-reach into freedom of movement. It really was something Britain signed up for when it joined. Tactically questioning the rules of the game after it's started is precisely the sort of thing that Brits disapprove of in other spheres of life.   

Very few EU migrants come to the UK for any reason that doesn't involve contributing to the country in one way or another. ONS estimates that about two thirds (67%) of EU migrants coming to the UK for a long-term stay do so in order to work, and just under two-thirds (62%) of those already have a job offer when they arrive. The rest presumably find one fairly quickly because 78% of all EU nationals in the UK in 2014 were in employment. The unemployment rates of British and non-British EU nationals were identical in 2014.

But wait! What of the other one third of Europeans who don't come here to work and the 22% who are subsequently not in employment? Well, another fifth-ish (19%) of all EU migrants come here in order to study, collectively paying our Universities, Colleges and landlords a fortune for the privilege. Anti-migration lobbyists estimated the pre-crisis contribution of EU students at ca. £1.35billion per year - about as big as, say, the UK's trade deficit with India at the time. 

Only about 8% of these EU students tend to be unemployed a mere six months after graduation, and they are as likely to go back to Europe to work as they are to get a job in the UK.

Unlike neighbouring Ireland, Britain has no collective memory of mass emigration - of British people leaving the island in droves to find work elsewhere out of necessity. Long may this continue. But it does mean our perception of who emigrates is desperately skewed. Ask around in Europe and their name for what we here call 'uncontrolled migration' is 'brain drain.' They do not cheer their compatriots who come here as cunning euro-foragers. They regret their loss, knowing that the most marketable workers are first to leave. Cynically, David Cameron invoked EU countries' fear of a brain drain when negotiating his 'new deal' for Britain. 

..And we don't come here for the (limited) benefits

This leaves the one in six Europeans who come here for family or other reasons, and whom the Quitter campaign still tries to demonise as motivated primarily by benefits.

Even the Prime Minister danced to their tune, commissioning a flawed ad-hoc study (available here and with some commentary here) that, to avoid embarrassment, had to be published in a highly irregular manner that the UK statistics authority openly criticised. Crucially, the government's calculations lumped tax credits to working people on very low wages (which EU migrants are more likely to receive) in with benefits paid to people not in work; which EU migrants are less likely to receive than native Brits. Overall, EU migrants' share of benefits spending is half their share of the working-age population, which really tells you something about their actual impact on the public purse. 

The majority of EU migrants coming to the UK for non-work and non-educational purposes come to join their partners (hence the rising relative number) and are very unlikely to be gaming the benefit system. How do I know that? Because it's easy to look at the timing of the Welfare Reform Act 2012, which substantially cut the benefits they might expect, and its impact on migration by different motivations. Even if all correlation implies causation in this case, it would suggest that only 4% of pre-2011 EU migration was elastic to welfare benefits, and that further benefits cuts since 2012 have not affected it.

This should surprise no-one; we know benefits uptake among new EU migrants has, over successive waves of EU enlargement, been generally lower than that of UK natives (see here and here). We also know that the correlation between benefits generosity and the number of EU migrants is not significant, although the (negative) correlation between generosity and the employability of migrants might be.


Which brings me to the main point. The UK isn't an overly-generous country when it comes to benefits. Many Brits see ours as the most generous welfare state in the world but in the Continent Britain is seen overwhelmingly as Margaret Thatcher's country, an America-light with a deregulated labour market and a devil-take-the-hindmost attitude to the poor. The fact that its welfare has never been very generous has traditionally meant it tended to get more educated and employable European migrants in the first place (see here). Once adjusting for the cost of living here, the UK is on a par with Italy, and substantially less generous that Norway, Denmark, Luxembourg, France, or Germany. You can see this for yourselves here (and as I illustrate in the graph below). Anyone willing to move just to claim benefits would be better off elsewhere. The UK is comparatively even less generous when it comes to unemployment and disability benefits, even after adjusting for a lower unemployment rate. 

Why am I counting Norway in the group of comparator countries? Because it, too, abides by the EU's freedom of movement rules. Even though it's not an EU country. Because it's in its national interest to do so. Even though it's got a much more generous welfare state. Do you get it? Good.

The one type of benefits with which Britain is more generous is housing - which makes sense since the UK is an expensive place in which to both rent and buy property. Specifically on this, we've known since at least 2014, and the research by Battiston et al (2014), that claims of preferential access to social housing by immigrants are actually false. Comparing like for like, immigrants are less likely than natives to receive social housing, and EEA immigrants even less so. This 'immigrant penalty' has fallen over the years but not reversed. Immigrants are substantially more likely to rent from private landlords and it takes 15 years in the country for a European immigrant to have the same chances, other things being equal, as a native-born UK citizen at getting social housing.

So Britain's real draw is not a generous benefits system but rather the fact that it generates jobs, has a number of successful universities and a language that is dead-easy to learn and widely spoken; all of which is important to people who (you guessed it!) intend to work or study here and much less so to ghettoised benefits scroungers, whoever they are.  

To assist MPs seeking clarity on the issues being brought up by constituents, the Library of Parliament produced an excellent briefing last year on what benefits foreigners, including EU citizens, can claim in the UK. Broadly speaking, EU citizens aren't automatically eligible for benefits in the same way as UK citizens - they need to have the 'right to reside' in the country, which is conditional on having first been in work or otherwise able to support oneself without benefits for three months. No one can simply turn up and claim benefits in the way that some Quitters imagine. In fact the poor folks at the LoP have also been forced to issue a briefing to debunk viral emails that made wild claims about what asylum seekers and refugees were costing the UK, among a long catalogue or related publications. Principled Quitters could have helped to at least stem the tide of misinformation - almost all of which came from their side - but they never lifted a finger.


Declaration of interests 

I have, since 2013, been a UK citizen, and proudly so. I was born and raised in Greece and am still actively involved in the politics of my birthplace. As an EU citizen, I did not have to naturalise and my right to remain and work in the UK was never in doubt. I did it because I genuinely felt (and feel) that I belong here, and that my life and fortunes depend on the UK’s prosperity. I also made this choice because, having been close to the policy industry all my working life, I felt it was appropriate to be a voter in this country. My wife is an EU citizen but has not naturalised.

I have never had any income from the EU institutions, or any contractual ties to them. I was however briefly a registered expert for the Commission, which meant my employer at the time was reimbursed for two Eurostar round-trips. In a different employment, in the first two years of my career (2006-8), my employer received EU (ESF) funding, which paid for half of one of the (exclusively UK-focused) projects I was working on. Finally, my current employer (whom my views do not represent or bind in any way) works in an environment heavily influenced by EU regulation; I work within this framework daily, although I have not interacted with the EU institutions in this employment. I have friends working for the European Parliament, the European Investment Bank and the Commission.

I am fortunate in many ways in this life, and I pay all the tax one would expect based on my income. I did the same before I naturalised. Last year, according to HMRC's personalised annual tax summary, I paid £15,100 worth of tax towards welfare, pensions, education, and health alone. The year before, I paid £11,655. That's not all of the tax I pay - just the part that goes into the broader welfare state. I also pay my share of the UK's contributions to the EU budget. A colossal £128 this year, up from £127 a year earlier. That's about the same amount I pay for broadband; and less than a TV licence.