ΨΗΦΙΖΟΝΤΑΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΑ

Άκουσα με χαρά τις προάλλες ότι ένας τακτικός μου συνομιλητής, ο Γρηγόρης Φαρμάκης, θα είναι υποψήφιος της Δημοκρατικής Συμμαχίας. Διάβασα επίσης το κείμενο του Απόστολου Δοξιάδη στην Καθημερινή, στο οποίο στηρίζει δημόσια τη Δράση. Τους γνωρίζω και τους υπερ-εκτιμώ αμφότερους ως συνεπείς φιλελεύθερους και καταξιωμένους ανθρώπους στα αντίστοιχα αντικείμενά τους. Τους εύχομαι καλή επιτυχία στις επιλογές τους. Αλλά και να ήθελα δεν είναι εύκολο να τους ακολουθήσω σε αυτές ταυτόχρονα και τους δύο.

Άλλοτε πάλι ακούω ότι και τα παραπάνω αλλά και τα υπόλοιπα κόμματα του φιλελεύθερου χώρου πρέπει να αφήσουν κατά μέρος τους εγωισμούς και να ενωθούν σε ένα μεγάλο φιλελεύθερο συνασπισμό, και ότι οι διάφορες μεταξύ τους προσεγγίσεις έχουν ως τώρα προκαλέσει μάλλον πικρία παρά ελπίδα στους ομοϊδεάτες μου.

Όλα αυτά είναι πολύ ωραία αλλά πιστεύω ότι λογαριάζουμε χωρίς τον ξενοδόχο – το μέσο Έλληνα ψηφοφόρο – ο οποίος είτε μας αρέσει είτε όχι δεν είναι φιλελεύθερος.

Πόσοι είναι οι δυνάμει φιλελεύθεροι ψηφοφόροι στην Ελλάδα; Αυτοί που πιστεύουν σε κάποιο σημαντικό βαθμό στην αξία της προσωπικής ελευθερίας αλλά και αναγνωρίζουν ότι το κράτος συνήθως αυξάνει την επιρροή του μόνον εις βάρος της; Υπολογίζω ότι το 2008 ήταν περίπου το 17%,  αν πάρουμε ένα στενό ορισμό, και ένα 29% αν τσουβαλιάσουμε μέσα και όλους τους ελευθεριάζοντες αριστερούς, εκ των οποίων βέβαια οι περισσότεροι είναι απλά αντιεξουσιαστές και δεν θέλουν να ακούνε ούτε για πλάκα για φιλελευθερισμό. Αυτά είναι εν πάσει περιπτώσει υπεραισιόδοξα νούμερα. Κανένα κόμμα δεν συγκεντρώνει όλους τους δυνάμει ψηφοφόρους του. Μάλιστα θα με εξέπλησσε αν έμπαινε στη Βουλή ακόμη κι ένας ευρύς φιλελεύθερος συνασπισμός.

Ας μη σταθούμε όμως στα νούμερα, τα οποία έχουν προφανή ελαττώματα: είναι νομίζω σαφές ότι οι φιλελεύθεροι είναι και θα είναι μειοψηφία. Αυτοδυναμία δεν θα βγάλουν εγγυημένα ποτέ. Στην κυβέρνηση μόνο ως μειοψηφία μπορούν να μπούν και τότε θα χάσουν ό,τι δίκιο έχουν πολύ εύκολα και για πολλά χρόνια, ανακατευόμενοι με τα πίτουρα. Κι αυτό γιατί η μεγαλύτερη μερίδα των ψηφοφόρων (στο 47% τους υπολόγισα) είναι πεπεισμένη ότι δεν χρειάζεται να επιλέξει ούτε μεταξύ δεξιάς και αριστεράς, ούτε μεταξύ ελευθερίας και ισότητας – όλα γίνονται, σου λέει, αν υπάρχει η πολιτική βούληση: μια μη-ιδεολογία της οποίας η γνωστότερη πλέον υπο-περίπτωση είναι το ‘λεφτά υπάρχουν’. Γι αυτούς τους πολίτες ερίζουν τα κόμματα και ο φιλελευθερισμός εξ ορισμού δεν έχει πολλά να τους προσφέρει.

Ο φιλελευθερισμός εξάλλου δεν ευδοκιμεί σε κόμματα εξουσίας, ούτε αυτοδύναμος ούτε ως συνιστώσα, ούτε ως ‘κεντρικός πόλος’. Αργά ή γρήγορα εκφυλίζεται είτε σε κορπορατισμό (αν οι πολιτικοί φορείς του εχθρεύονται την αριστερά περισσότερο από τη λαϊκή δεξιά, όπως συμβαίνει με πολλούς φιλελεύθερους που πέρασαν από τη ΝΔ) είτε σε στείρο ‘προοδευτισμό’ σε κοινωνικά θέματα (αν οι πολιτικοί φορείς του εχθρεύονται τη λαϊκή δεξιά περισσότερο από την αριστερά, όπως ισχύει για πολλούς φιλελεύθερους που πέρασαν από το ΠαΣοΚ), είτε πάλι στην ταμπέλα, μισητή από το μεγαλύτερο μέρος του εκλογικού σώματος αλλά και των πολιτικών, του ‘τεχνοκράτη-μεταρρυθμιστή’ (αν οι φορείς του εχθρεύονται τη φθορά από την ανάμιξη με την πολιτική περισσότερο από τη φθορά της εξουσίας, όπως έχει συμβεί σε πολλούς υπουργούς των κομμάτων εξουσίας που πέρασαν από τα ψηφοδέλτια επικρατείας).

Η δουλειά της κυβέρνησης  είναι οι συμβιβασμοί, καλοί και κακοί, και εκ των πραγμάτων μόνο έξω από αυτήν ευδοκιμεί η όποια ιδεολογική καθαρότητα. Θαυμάστε π.χ. την ιδεολογική συνέπεια κομμάτων όπως το ΚΚΕ, που δεν αποτελούνται από συνιστώσες και δεν περιμένουν ποτέ να γίνουν κυβέρνηση παρά μόνο μετά από μια ιδεατή μαζική εξέγερση. Βέβαια κι αυτά ολισθαίνουν, αλλά σε καμμία περίπτωση τόσο ακραία και αποκαρδιωτικά όσο τα κόμματα εξουσίας.  Αυτό δε ισχύει και στις κυβερνήσεις συνασπισμού ή τις συγκυβερνήσεις. Σε αντίθεση με ό,τι θα ήλπιζε κανείς η επιδίωξη της εξουσίας (στην ανάγκη και με φόβητρο κάποιον κοινό πολιτικό αντίπαλο) είναι πιο συνεκτική από την ιδεολογία. Μάλιστα αυτό έχει εξεταστεί και εμπειρικά από τους Hellström και Bergman, οι οποίοι αποδεικνύουν ότι η ιδεολογική διάσταση μεταξύ των εταίρων ενός κυβερνητικού συνασπισμού αυξάνει τη μακροβιότητά του.

Εξάλλου, η απήχηση που βρίσκουν οι ιδεολογίες στο λαό δεν είναι απλή συνάρτηση της a priori ιδεολογίας των πολιτών. Μια εξαιρετική μελέτη του S. Galam πρόσφατα έδειξε ότι όταν τα εμπειρικά στοιχεία σχετικά με ένα σημαντικό ζήτημα που άπτεται του δημοσίου συμφέροντος είναι αμφισβητήσιμα ή αμφίσημα η πλευρά που υπερισχύει είναι αυτή με τους περισσότερους άκαμπτους (φανατικούς, αν προτιμάτε) υποστηρικτές. Οι μόνες τακτικές που έχουν κάποια ελπίδα επιτυχίας είναι αυτές που ενισχύουν το φανατισμό των πιστών και εξασθενούν το φανατισμό των αντιπάλων σπέρνοντας αμφιβολίες και διχόνοια. Εκεί ο φιλελευθερισμός έχει πρόβλημα γιατί οι φανατικοί είναι ένα πολύ μικρό ποσοστό των δυνάμει οπαδών του στην Ελλάδα – ώρες ώρες υποψιάζομαι ότι τους γνωρίζω όλους.

Ούτε μπορεί να αντιστρέψει αυτή τη θεμελιώδη δυναμική σε μια χώρα με μεγάλα ποσοστά φτώχειας και ανεργίας, αλλά και μεγάλη (και αθέμιτη) κρατική ανοχή στην παρανομία εκ μέρους του εργοδότη – καθένας μπορεί να βρει τραγικά αντιπαραδείγματα που θα κλονίσουν την πίστη οποιουδήποτε μετριοπαθούς και ‘αδιάβαστου’ φιλελεύθερου μέχρις ότου αναφωνήσει: ‘εντάξει εδώ δεν λέω, να επεμβαίνει το κράτος!’ Συν τοις άλλοις, ενώ οι ‘λύσεις’ των κρατιστών είναι προφανείς και οικείες (απαγορεύουμε το Χ κακώς κείμενο, ή παίρνουμε λεφτά από τους Υ και τα διοχετεύουμε στο Ζ αντικείμενο ή στους Ω αδικημένους) αυτές των φιλελευθέρων είναι πιο περίπλοκες και ανοίκειες και είναι δύσκολο να τις στηρίξει κανείς αβασάνιστα. Δείτε π.χ. τη λύση που προτείνω στο θέμα της διάσωσης των τραπεζών, και τα σημαντικά ελλαττώματά της τα οποία επισημαίνω. Όμοια προβλήματα αντιμετωπίζουν και εξ αριστερών οι αντιεξουσιαστές, όταν είναι βέβαια συνεπείς στο αντιεξουσιαστικό της ιδεολογίας τους.

Ακριβώς επειδή οι ιδεολογικοί συμβιβασμοί είναι αναπόφευκτο προϊόν της αναζήτησης της εξουσίας, και επειδή οι αναπόφευκτες παλινωδίες δημιουργούν φυγόκεντρες τάσεις, είναι μάταιο το να αναζητούμε τη σωτηρία στο προσωπικό brand κάποιου πεφωτισμένου φιλελεύθερου Ηγέτη. Εξάλλου η εμμονή με τους Ηγέτες προσελκύει πρώτους τους χειρότερους ψηφοφόρους ενός χώρου και τα αποτελέσματά της τα έχουμε δει επί Αλλαγής. Υπερεκτιμά τραγικά δε τόσο το βαθμό διακριτικής ευχέρειας που έχει ένας πρωθυπουργός ή πολιτικός αρχηγός μπροστά στις χιλιάδες πιέσεις τις οποίες υφίσταται όσο και την ικανότητα των πολιτικών, όσο ικανοί και να είναι να προβλέπουν, να προγραμματίζουν και να μεθοδεύουν το μάκρο-μέλλον της χώρας. 

Αυτή η αδυναμία εξάλλου είναι μια από τις βάσεις της φιλελεύθερης ιδεολογίας.

Και για να καταλήξω κάπου. Δεν υπάρχει καμμία προοπτική εξουσίας στην Ελλάδα (και στις περισσότερες χώρες του κόσμου) για ένα ιδεολογικά συνεπές φιλελεύθερο κόμμα. Ο φιλελευθερισμός θα λειτουργούσε καλύτερα ως ένα κίνημα και δίκτυο πολιτών, όπως αυτά των καταναλωτών ή όπως το εργατικό ή το οικολογικό κίνημα, κάνοντας lobby όλα (σχεδόν) τα κόμματα ξεχωριστά με σκοπό να αποσπάσει όποιες παραχωρήσεις μπορεί. Ειδάλλως θα δεθεί μοιραία στο άρμα ενός κόμματος και θα απορρίπτεται συνολικά όταν το κόμμα αυτό χάνει τις εκλογές ή αποφασίζει να απευθυνθεί σε ψηφοφόρους που δεν έχουν σε μεγάλη εκτίμηση την ατομική ελευθερία, ή βέβαια όταν το κόμμα κάνει άσχετες με το φιλελευθερισμό επιλογές οι οποίες το απαξιώνουν στη συνείδηση των πολιτών. Η επιρροή ενός συνεκτικού κινήματος χωρίς κομματική υπόσταση δεν είναι ποτέ αμελητέα, γιατί τα αιτήματα 1.5 εκατομμυρίου δυνάμει ψηφοφόρων έχουν περισσότερη αξία για οποιονδήποτε πολιτικό από αυτά ισάριθμων μαντρωμένων.  

Η ερευνητική βιβλιογραφία περί τέτοιων μορφωμάτων (δείτε π.χ. σελ 206 και εξής εδώ) μάς διδάσκει ότι είναι προτιμώτερο να επικεντρώνουν την προσοχή τους σε λίγα θέματα ευρείας απήχησης (στην περίπτωσή μας, θέματα όπως το άνοιγμα των επαγγελμάτων, η μεταρρύθμιση του δημοσίου ή οι ιδιωτικοποιήσεις), παρά να ευαγγελίζονται την ιδεολογία τους επί παντώς επιστητού με την ελπίδα να προσηλυτίσουν πιστούς. Και όντως στην Ελλάδα τέτοιου είδους φιλελεύθερες προτάσεις  βρίσκουν πολύ μεγαλύτερη αποδοχή από την προβολή του ίδιου του φιλελευθερισμού ως κυβερνητικής ιδεολογίας.

Κάποιοι ομοϊδεάτες ίσως ενοχληθούν στην ιδέα ενός κινήματος με βασικό εργαλείο το lobbying. Θα μου πούν: αυτή είναι η δουλειά σου, αυτά ξέρεις, αυτά μας προτείνεις. Ή ίσως άλλοι πιο ενοχλημένοι να αντιτείνουν: θέλεις δηλαδή χάριν της απαστράπτουσας ιδεολογικής καθαρότητας  να αφήσουμε τους κρατιστές, τους λαϊκιστές και τα μπάχαλα να αλωνίζουν;  Έχω να τους απαντήσω ότι αν είναι ειλικρινείς με τους εαυτούς τους θα αναγνωρίσουν από τώρα το χαμένο παιχνίδι. Ούτε ανάχωμα σε όλους αυτούς τους δήθεν κακούς συμπολίτες μας έχουμε αποτελέσει ποτέ ούτε θα είμαστε υποχρεωμένοι χωρίς ένα ‘δικό μας’ κόμμα να σφίγγουμε λιγδιασμένα χέρια εν μέσω ουίσκι και πόκερ σε ντουμανιασμένα υπόγεια. Όσο οι θέσεις και οι απαιτήσεις μας είναι σαφείς, έγκαιρες και ιδεολογικά συνεπείς όλα μπορούν να γίνουν όπως πρέπει – στο φως της ημέρας. Ειδάλλως ας πάμε σπίτια μας.

Καλά όλα αυτά αλλά οι εκλογές θα έρθουν και τα φιλελεύθερα κόμματα θα κατέβουν. Τι να ψηφίσω λοιπόν; Δεν έχω αποφασίσει αλλά ξέρω τουλάχιστον πώς θα επιλέξω.

Θα προτιμήσω ένα μικρό φιλελεύθερο κόμμα αντί ενός κόμματος εξουσίας γιατί σε μια πολυκομματική Βουλή καμμία ψήφος κατά συνείδηση δεν πάει χαμένη, αλλά και γιατί πιο εύκολα θα μπορώ να υπερασπιστώ ή να απολογηθώ για τις πράξεις του πρώτου αν βρεθεί με κάποιο τρόπο στην εξουσία παρά αυτές του δεύτερου. Δεν με ενδιαφέρει όμως το πόσο ‘ρεύμα’ εικάζεται ότι έχει το κάθε κόμμα ούτε το κατά πόσο ο λόγος του υπήρξε τάχα ενωτικός γιατί ούτε περιμένω ούτε θέλω να βρεθεί στην κυβέρνηση κάποιο ‘φιλελεύθερο’ κόμμα.

Θα ψηφίσω ένα κόμμα το οποίο κρίνω ότι είναι αρκετά ιδεολογικά καθαρό και έχει αποδεδειγμένα αντισταθεί στον πειρασμό του λαϊκισμού, του τοπικισμού, του κορπορατισμού και λοιπών για να έχω τη συνείδησή μου ήσυχη. Ιδεολογική καθαρότητα δεν είναι η αποκήρυξη της αριστεράς ή των συντεχνιών ή των μπαχαλάκηδων, αλλά η ανάδειξη της προσωπικής ευθύνης και πρωτοβουλίας και η αποσύνδεση κράτους και κοινωνίας. Μπόνους θα πάρουν όσοι επίδοξοι πολιτικοί αρχηγοί χρησιμοποιούν τον πρώτο πληθυντικό εννοώντας μόνο το κόμμα τους ή κάποια τέλως πάντων συλλογικότητα στην οποία ανήκουν, και όχι το κράτος.

Θα ψηφίσω ένα κόμμα που αντί να ετοιμάζεται για κυβέρνηση επί παντός επιστητού θα είναι δομημένο όσο το δυνατόν περισσότερο σαν ομάδα άσκησης πίεσης και δη σε ένα πεπερασμένο αριθμό θεμάτων. Αν έχουν προνοήσει να βάλουν και ορισμένες κόκκινες γραμμές ώστε να μπορούν να ελεγχθούν στη συνέχεια τόσο το καλύτερο. Μπόνους θα πάρουν όσοι δηλώσουν ότι δεν ελπίζουν να γίνουν ποτέ κόμμα εξουσίας, έστω και απαλλαγμένο από τα ελαττώματα των προκατόχων του.

Θα ψηφίσω τέλος ένα κόμμα το οποίο θεωρώ ότι δεν εξαρτάται όσο τα άλλα από την προσωπική επιρροή του ηγέτη του ή κάποιον κοινό εχθρό αλλά από μια κοινή ιδεολογία. Και επειδή ως προς αυτό το κριτήριο οι επιλογές μου δεν είναι καταπληκτικές, υπάρχει και ένα βοηθητικό τεστ. Τι θεωρώ ότι θα έκανε ο/η πρόεδρος αν το κόμμα πάτωνε μεν στις εκλογές και έμενε εκτός Βουλής, του/της προσφερόταν όμως ένα πρωτοκλασσάτο υπουργείο σε μια κυβέρνηση ΝΔ-ΠαΣοΚ με πολιτικό πρωθυπουργό; Μηδενίζεται αυτόματα σε αυτή την κατηγορία οποιοδήποτε κόμμα κάνει συγκεντρώσεις με εξέδρα και επική μουσική.

Έτσι μόνο θα κοιμάμαι ήσυχος, κι αν κάνω λάθος θα μπορώ να το παραδεχθώ με τα χέρια (αλλά και το κεφάλι) ψηλά.

UPDATE: Ο @suorm μου επεσήμανε ότι τον ανησυχούν τα περί 'αποσύνδεσης κράτους-κοινωνίας' που ανέφερα παραπάνω. Την εννοώ πρακτικά αυτή τη φράση. Σκεφτείτε το μπελά που βρήκε ο Ron Paul όταν του παρετέθη το παράδειγμα ενός νέου χωρίς ασφάλιση που παθαίνει ένα τραγικό ατύχημα και βρίσκεται σε κώμα. 'Μας λέτε ότι η κοινωνία πρέπει να τον αφήσει να πεθάνει;' ρώτησε ο Wolf Blitzer. Ο Ron Paul απήντησε ειλικρινά, 'αυτό είναι ελευθερία, να αναλαμβάνεις τους κινδύνους [που συνεπάγονται οι αποφάσεις] σου.' Κι όμως η απάντησή του δεν είναι επαρκής.

Η σωστή απάντηση θα ήταν ότι κράτος και κοινωνία δεν είναι το ίδιο πράγμα και κάθε ταύτισή τους γίνεται εκ του πονηρού. Η κοινωνία πρέπει να τον βοηθήσει όπως μπορεί. Αυτό έκαναν και οι υποστηρικτές του Ron Paul όταν κάτι παρόμοιο συνέβη σε έναν από αυτούς. Το κράτος πρέπει να τον αφήσει στα χέρια της κοινωνίας. Αν οι κοινωνία τον αφήσει να πεθάνει, το κρίμα στο λαιμό της. Ο καθένας έχει αναλάβει τις ευθύνες του.

Και όσο το κράτος αντιστέκεται στον πειρασμό του να φουσκώνει το κόστος της περίθαλψης με τις επεμβάσεις του, τόσο πιο πιθανό είναι να καταφέρει η κοινωνία να μαζέψει τα απαραίτητα χρήματα (ή τις απαραίτητες συνδρομές σε είδος από γιατρούς και φαρμακευτικές) για να συνδράμει τον αναξιοπαθούντα.

Βέβαια εν προκειμένω υπάρχουν οικονομικοί λόγοι για να επιδοτείται η υγεία (τα γνωστά positive externalities των οικονομολόγων, που αποτελούν αποτυχία της αγοράς να αποτιμήσει σωστά το κοινωνικό όφελος από την παροχή υπηρεσιών υγείας). Αλλά σε καμμία περίπτωση δεν δικαιολογούν δωρεάν περίθαλψη παντός είδους για όλους.

Αν όπως ακούω θέλετε να ακούσετε και το ίδιο επιχείρημα με τον επιχειρηματία στη θέση του αναξιοπαθούντα, δείτε εδώ και εδώ.